– Аға, бұрын қазақтың ислам дініне, молдаларға деген құрметі ерекше болатын. Құранды жатқа білетін кісінің алдын кеспейтін, сөзіне қарсы шықпайтын еді. Қазір қарапайым халық намаз оқимын, дін жолындамын дегенді естісе қауіптеніп қарайтын болды. Бұндай жағдайға қалай жеттік? Қай тұстан қателік кетті?
– Иә, бұрын қазақ жас өскінге «молда бол» деп бата беретін. Қай жерде болмасын молданы төрге шығаратын. Құранды жатқа білетін қариді төбесіне қойып сыйлайтын. Құбылаға қарап құлаған жанды «бірадар» деп құрметтейтін еді. Өкінішке қарай, қазіргі шақта өзіңіз айтып отырғандай «намаз оқимын, дін жолындамын» дегенді көрсе, жұрт үркектеп қарайтын болды. Үркектеп ғана емес, қауіптеніп қарайтын болды десек асыра айтқандық емес. Не себептен? Әрине, оған елімізде соңғы жылдары орын алған қандауыр оқиғаларды алға тартып, сонымен шектелуге болатын еді. Бірақ, толымды жауап алу үшін соңғы ширек ғасыр уақыттағы жүріп өткен жолымызға шолу жасап, қай жерде ұрымтал түскенімізді моншақтап жіпке тізуге тура келеді. ХХ ғасырдың ұлы державасы – Кеңес үкіметі құлағаннан кейін Еуразия төсінде дін таратушылар үшін үлкен бос кеңістік пайда болды. Содан өз сенімдерін тықпалағасы келген анталаған дін таратушы күштер жаңа шымылдығын түрген он бес мемлекеттің аумағына лап қойды. Осы кезде тәуелсіздігін жаңа алған мемлекеттер дін мәселесін реттеуде тәжірибесіздік танытып, базбір маңызды мәселелерде шалағайлыққа жол беріп алды. Соның бірі – біздің еліміз Қазақстан еді. Қазақстанның Жоғарғы кеңесі 1992 жылы қаңтар айының 15 күні «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер» туралы Заңды қабылдады. Бұл Заңда шетелден келген діни секталардың діни қызметін бақылау тетіктері жеткілікті деңгейде қарастырылмады. Және шетелде діни білім алу мәселесі де дұрыс жолға қойылмады. Осының әсерінен қазақ жастары әртүрлі деструктивті діни күштердің жетегінде кетті. Көптеген қаракөз бауырларымыз халқымыздың салт-дәстүріне өгей көзбен қарап, ата-бабамыздан жеткен рухани құндылықтарға «бидға», «харам», «ширк» деп текекөзденетінді шығарды. Бұның бәрі сол тәуелсіздіктің алғашқы жылдары шылбырды бос ұстағандықтан, шектен тыс діни еркіндікке жол бергендіктен туындаған еді.
– Енді қоғамдағы имам-молдалардың беделін қайта көтеру үшін қоғамды тәрбиелеу керек пе, әлде имамдарды тәрбиелеу керек пе?
– Имамның беделі мүлде жоқ дегенге келіспеймін. Кейбір жекелеген жағдайларды айтпағанда, жалпы алғанда қоғамда имамдардың беделі жоғары деп айта аламын. Соңғы бес-алты жылда байқағаным діни мәселеге жауапты құзырлы мекеме (бұрынғы агенттік, қазіргі министрлік) және әкімшіліктердің құрамындағы дін істері басқармалары діни экстремизммен күресте әрдайым ҚМДБ мамандары және имам-молдалармен бірге әріптестікте, тізе қосып жұмыс істеп келеді. Халық бұрындары ақ-қараны ажырата алмай кейбір жат қайнар-көздерден сусындаған уағызшыларды тыңдайтын. Қазір кімнің кім екенін біліп қалды. Діни білім мен мәліметті ҚМДБ мамандары мен имамдарынан ғана алу керек екенін, сонда адаспайтынын түсініп үлгерді. Жалпы, ҚМДБ аппараты өз мамандарын замана ағысына қарай жетілдіріп отыруды қолға алған. Жыл сайын имамдардың кәсібилігін арттыруды көздейтін ондаған семинар-тренингтер өткізіледі. Имамдардың біліктілігін жетілдіру институты жұмыс істейді. Сондықтан, имамдардың мәртебесін көтеру ісі мүлде қолға алынбай отыр деуге болмайды. Десе де, имамдардың беделін көтеру үшін дін мамандарын садақаға телміртіп қоймай, мемлекет тарапынан арнайы қор құрылып, тұрақты жалақы тағайындалса, нұр үстіне нұр болар еді.
– Қазіргі талас-тартыстар діндегі түпкі тамырымыздан ажырап қалғандығымыздың белгісі емес пе? Біз дінді өте көркем түрде насихаттаған ата-бабамыздың жолынан ұзап кеткен жоқпыз ба?
– Тарихқа көз жүгіртсеңіз, қазіргі діни талас-тартыстардан да асқан бет-жыртысулардың болғанына куә бола аламыз. Бұрын жат мәзһабтардың дәлел-дәйегін келтірген немесе үкімін алға тартқан жанды би-қазыларымыз «талфиқ жасады» деп қатаң жазалауға дейін барған. Оның жанында қазіргі әлеуметтік желіде отырып алып, талас-тартыс жасау түк емес. Әйткенмен, бабаларымыз маңызды мәселелерді қатаң жаза беру арқылы тоқтатып отырған. Қазіргі таңда діни талас-тартыстың алдын ала алмауымыздың себебі, біз өзекті деген мәселелердің шешемін дер кезінде қабылдамай, созбақтатып жүріп аламыз. Мәселен, атын атап, түсін түстемей-ақ қояйын, елімізде діни ағымға заңмен тиым саламыз ба, салмаймыз ба деген мәселені әлі күнге дейін сағызша созып келеміз. Сөйтеміз де, «көркем уағыз жетіспейді» деп күлдібадам әңгіме айтамыз. Ұзатылатын қыздай сызыла берудің қажеті шамалы. Дін деген нәзік мәселе біздің жайбасар жүрісімізді көтермейді. Кейбір шадыр мінез танытқан діни топтарды мемлекет «аюға намаз үйреткен таяқ» тәмсіліне салу керек деп ойлаймын. Ал, қалың бұқараға дінді насиқаттағанда, әлбетте көркемдік негізгі өлшем болуы тиіс. Дамыған шетелдерегі діни оқу орындарында «дағуа» атты арнайы мамандық бойынша дін уағызшылары тәрбиеленеді. Қажет болса, біздің еліміздегі діни оқу орындары да осы мамандықты ашып, дінді көркем түрде насиқаттайтын уағызшыларды тәрбиелеу керек. Бұрын Орта Азиядағы медреселерді он бес жылсыз тәмамдау мүмкін емес болатын. Он бес жылда шәкірттер не оқиды? Осы он бес жылда шәкірттер ақида, фиқһ, ихсан, тәпсір, хадис, пәлсафа пәндерімен қатар «дағуаны» да терең талдап оқитын болған.
– Қазір жастарымыз дінге бет бұрды, мешітіміз жамағатқа толды деп қуанамыз. Бірақ мұсылмандық бес парызбен толықпайтын секілді. (Оған дәлел, намазын оқып, оразасын ұстап жүрген кей жастар ата-анасына қарсы шығып, адал жарын талақ қылып, әдептен озып жатқандығы) Жалпы мұсылман қайтсе мұсылман атына лайықты болады?
– Дұрыс айтасыз. Дін бес уақыт намазбен толықпайды. Толық болу үшін парыздармен қатар нәфилдерді де білгеніміз жөн. Задында, бес уақыт намаз деген сом алтын болса, парыздарға қосымша нәфил амалдар сол сом алтыннан жасалған зерлі бұйым секілді. Жалпы, нәфил дегеніміз не? Мұсылман құқығы теория-методологиясы әртүрлі жағдайлардың орын алу мүмкін екенін ескере келе шариғат үкімдерін зәруриет, қажиет және тақсиниет деп бөліп қарастырады. Осының ішінде тақсиниет дегеніміз дінді мүмкіндігінше толыққанды ұстауды айтамыз. Яғни, парызбен қоса сұлу сүннет амалдарды орындау. Қоғамдық ортада мұсылман адам тек жақсылықтың жаршысы болуы тиіс. Ол үшін мұсылман адам жақсылық жасаудың әрдайым алдыңғы легінде көрінуі керек. Шешен тілімен, бипаз жүрісімен, көркем қылығымен, атымтай жомарттығымен, асқан мейірімділігімен, өзінен көрі өзгенің қамын жейтін зиялылығымен дінді паш ете білуі қажет. Нағында, мұны дінімізде ихсан ілімі дейді. Ихсан ілімінсіз дін ешқашан толық бола алмайды. Ихсан ілімі игерілсе, қазіргі дін атын жамылған оспадар қылықтар доғарылып, шын мәніндегі мұсылманшылдық салтанат құрар еді.
– Салихалы әңгімеңіз үшін рахмет!
Сұхбаттасқан Олжас СӘНДІБЕК
KazIslam.kz
