Ғалымдар адамзат тарихын шеңберлі даму заңдылығымен дамитын жүйе ретінде қарастырады. Бұл түсінікті қысқаша түрде әлеуметтік қатынастарға түсірер болсақ, қоғамның белгілі бір кезеңіндегі құндылықтар уақыт өте келе өз маңызын бәсеңдетіп, біршама уақыттардан соң өзінің әлеуметтік ортадағы маңызын қайта орнына келтіріп отырады.
Мәселен, абсолютті мемлекет түсінігі билік құрған кезеңдерде қоғамның саяси әлеуметтік, мәдени, рухани және экономикалық салалары түгелдей мемлекеттің қолында болған болса, Орта ғасырларда діннің идеологиялық рөлі басты орынға шығып, ол қоғамның барлық саласын, тіпті мемлекеттік билікті де өз билігіне бағындырды. Сәйкесінше, мемлекет-дін қатынасындағы осындай үдерістер алдағы уақытта да белгілі бір жаңа заманға сай өзгерістерімен және белгілерімен қоғамдық қатынастарда қайталанып отырады.
Нақты кезең мен дәуірдегі қоғамдық қатынастардағы осындай басым үдерістердің алғышартын мәдениет тудырады. Осы тұрғыдан алғанда, кең мағынадағы мәдениет ұғымы өзіне қоғамдағы барлық құбылыстарды, түсініктер мен жүйелерді қамтиды.
Ол заңды да, өйткені батыс ұғымындағы «cultura» ұғымының да, араб тілінен енген біздің тіліміздегі «мәдениет» ұғымының да берер мағынасы біреу – ол адамзат баласының табиғи ортадағы дайын өнімдерді пайдалану мен қолдану деңгейінен жоғары көтеріліп, өзінің ақыл-ойы мен еңбегінің арқасында табиғатта болмаған жаңа өнімдерге, бұйымдарға және жаңа өмір сүру деңгейіне қол жеткізуін білдіреді.
Мәдениет адамзат баласының өркениетті дамуға аяқ басқан бастапқы сатысы ретінде қоғамдық жүйе мен әлеуметтік қатынастардың барлық салалары мен түрлеріне түбірлі ықпал ететін құндылықтар әлемі.
Адам баласының мәдениет сатысына көтерілу арқылы өркениетті қатынастарға бет бұруы әлеуметтік ортада құпталатын және қатаң тыйым салынатын нормаларды тудырды.
Осы ретте, діни сенімді адамзат баласымен қатар дамып келе жатқан сенім жүйесі ретінде алар болсақ, қазіргі күндегі кез-келген әлемдік және дәстүрлі діндердің ілімдерін құпталатын-құпталмайтын нормалардың жиынтығын деуге болады. Мәселен, бірқұдайлық Ыбырайым пайғамбар сенімінен туындаған иудаизм, христиан және ислам діндері өз ұстанушыларынан нақақтан-нақақ адам өлтірмеу, басқа адамды алдамау тәрізді маңызды адамзат қоғамы үшін қарапайым да маңызды адамгершілік нормаларды ұстануды басшылыққа алуға шақырудан басталады.
Мәдениеттің маңызды жүйесі ретіндегі діннің реттеуші функциясы уақыт өте келе мемлекеттік биліктің қоғамды заңмен реттеп отыру мақсатынан туындайтын нормалардың пайда болуына жол ашты.
Бұдан шығатын маңызды тұжырым анық – барлық әлемдік және дәстүрлі діндердің ілімдері жалпыадамзаттық құндылықтар мен нормаларды өсиет етеді, насихаттайды және басшылыққа алады. Осы орайда, кейбір адамдардың (ондай адамдардың қарасы айтарлықтай қомақты екені де анық) «дін соншалықты идеалды болса, адамзат тарихындағы дін үстінде болған және әлі күнге дейін орын алып жатқан қақтығыстар қайдан шығып жатыр» деген мазмұндағы сұрақтарын қоюы да мүмкін.
Мұндай сұрақтарға осы саладағы мәселелерге жалпы шолу жасай отырып, мынадай дәйектермен жауап беруге болады.
Біріншіден, дін жоғарыда айтып өткендей жеке адамның және-немесе адамдар тобының сеніміне негізделген адамгершілік нормалар жүйесі ретінде адамдарды өз іліміне сенуге шақырады, сендіруге тырысады. Десек те, діннің табиғатында мәжбүрлеу арқылы көндіретін билік жоқ.
Екіншіден, жеке алғанда идеалды болып көрінетін діни сенімді қоғамдағы үстем тап пен билік өздері өздерінің эгоистік және лас мақсатына пайдаланған кезден бастап, дін мәжбүрлеу құралына айналады.
Яғни, тарих дамуы көрсетіп отырғандай, мемлекет билігінде отырған үстем тап өкілдері уақыт өте келе өз биліктерін күшейту және легитимдендіру мақсатында дінді қоғамға мәжбүрлеп ендіріп, тарата бастайды.
Мұндай заңдылықты Орта ғасырлардағы Еуропа елдерінен де, Шығыстағы қоғамдардан да анық байқаймыз. Осы дәуірде дінді бетперде етіп, ал шынтуайтында жаңа жерлер мен елдерді жаулап алу мен тонауды мақсат еткен «крест жорықтары» мен «дін тарату» түріндегі түрлі тарихи оқиғаларға толы болды.
Бұған діннің ешқандай қатысы жоқтығы және ондай келеңсіздіктер сол дәуірдегі мемлекеттерді басқарып тұрған топтардың жеке мақсаттарынан туындаған әрекет екені айтпаса да түсінікті.
Үшіншіден, бүгінгі әлемде ислам дінін шетін әрекеттермен және лаңкестікпен бір мағынада түсіну белең алып тұрғаны ешкімге жасырын емес.
Мұндай түсініктің қалыптасуына ислам діні емес, керісінше оны өз мақсатына пайдаланып отырғандар кінәлі.
Өкінішке орай, бүгінгі күнде ислам дінін ұстанатын жеке адамның не адамдар тобының басқа адамдарға, қоғамдар мен елдерге (негізгі адресат Батыс елдері) қатысты араздықтарын, тарихи немесе экономикалық мүддеден туындайтын шетін әрекеттерін діни ұрандармен көмкеріп, оны БАҚ арқылы трансляциялауы қазіргі күнде үйреншікті көрініске айналды.
Телеарна арқылы Батыс елдеріне қоқан-лоққы көрсететін мұсылман елдеріндегі жекелеген «діни көсемдер» мен әртүрлі лаңкестік ұйымдар («Ислам мемлекеті» содырлары) бүгін үйреншікті көрініске айналды десе де болғандай..
Азаматтар мұндай әрекеттердің негізінде ешқандай діннің жоқ екендігін, ол жерде тек сол дінді себеп қылғысы келетін пасық мүдде ғана бар екендігін түсінулері қажет.
Төртіншіден, белгілі бір діни себептерден немесе дінді сылтау ретінде пайдаланып туындап отырған оқиғаларды сол дінге тән құбылыс ретінде жалпы сипат беруге болмайды. Тақырып желісінде айтар болсақ, бұл ислам дінін ұстанатын жекелеген бұзықтар мен ниеті бұрыс адамдардың әрекетіне қарап ислам дініне баға беруге болмайды деген сөз.
Дәл осындай түсінікті басқа діндерге қатысты айтуға болады. Мәселен, бүгінгі күнде индуистік не буддалық өркениетті құрайтын жекелеген Шығыс елдерінде діни ұрандарды алға тартып басқа діндерге төзбеушілікті насихаттайтын көріністер қылаң беріп отыратындығын және оның соңы біршама теріс салдарларға соқтырғанын және соқтырып жатқан деректерді (Мьянма (Бирма), Үндістан) көзі қарақты жұрттың бәрі біліп, көзі көріп отыр.
Алайда ондай деректерге БАҚ тарапынан немесе қоғамдық пікірде «индуизм лаңкестігі» немесе «будда фундаментализмі» деп айдар тағып жатқанын көрмейміз.
Сондықтан белгілі бір дінді ұстанушылардың қатысуымен орын алған қандай да бір оқиғаларға сол дінге күйе жағумен емес, сол әрекетті жасаған нақты адамдардың әрекеттеріне қарап баға берілуі тиіс.
Әрине, дінді мәдениеттің маңызды бөлігі ретінде қарастырғанда нақты қоғамда үстемдік етіп отырған саяси жүйенің маңызды орын алатынын ескеру қажет. Белгілі бір діннің үстемдігін бекіткен теократиялық жүйедегі дінге және оның қоғамда алатын орнына қатысты пікірлер мен ұстанымдар демократиялық жүйеден ерекшеленетіні белгілі. Жұмсақ айтқанда, ондай жүйедегі қоғамдар көп жағдайда сан түрлі ұлттар мен көптеген діндердің қатар өмір сүруіне бейімделген заманауи дамудың талаптарына жауап бере алмайды.
Ал мемлекеттің зайырлы екендігі конституцияда айқындалған және демократиялық жүйеде өмір сүрудің ұзаққа созылған тәжірибесі бар елдерде діннің қоғамдағы орны мен оған баға беру объективті шынайылыққа сүйенеді.
Зайырлы мемлекет өзінің діннен бөлінгендігін басшылыққа ала отырып, дінді сенім ретінде құрметтейді, қоғамдағы барлық діндерге заңды негізде қызмет атқаруларына мүмкіндік береді, барлық діндердің жалпыадамзаттық құндылықтарын мойындайды, сол елге тән дәстүрлі діннің қоғамның рухани тұрақтылығын сақтау мен нығайтудағы орны мен рөлін лайықты бағалайды. Демократиялық жүйенің осындай қарапайым да ашық қағидаттары, өз кезегінде, азаматтар мен қоғамдардың дінмен қатынасындағы мәдениетінің қалыптасуына алып келеді.
Өркениеттің даңғыл даму жолына түскен заманауи елдердің артықшылығы да осында – олар кез-келген дінге құрметпен қарай отырып, демократиялық принциптерге негізделген адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету арқылы мемлекет пен діннің бір-бірінен дербестігін және өзара үйлесімді әрекеттестігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстан да тәуелсіздік жылдары дін саласындағы мәселелерге байыпты баға беруге және діни бірлестіктермен салиқалы қатынас орнатуға қабілетті, дінді ұстану-ұстанбау тұрғысынан азаматтарға таңдау бере алатын, дін мен діндарлардың құқықтары мен бостандықтарын шынайы қамтамасыз ете алатын зайырлы мемлекет ретінде қалыптасты.
Қазақстандық қоғамда мемлекет-дін қатынасында жинақталған жоғары мәдениетті ары қарай дамыту алдағы уақытта да елімізде қалыптасқан діни ахуалдың тұрақтылығының маңызды өлшемі болып қала береді.
Мейрам ИМАНБАЕВ,
мәдениеттанушы
