Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) иман келтіріп, оның ісін қолдаған алғашқы адамдарды «сахаба» деп атаған. Белгілі болғандай, сахаба араб сөзі, «сахиб/сахаби» сөзінің көпше түрі. Сахаби сөзінің мағыналары біреумен бірге болу, соған серік болу, дос, серік деген мағынаны білдіреді. Пайғамбарымызбен бірге болу, бірге жүру, бір ауаны жұту деген сөз. Сахабаларға Пайғамбар сүннетіне беріктігімен, шыншылдығымен және дінге қызмет етулерімен Алла елшісіне «дос» болу құқығы берілген. Мұсылман болуларымен, қиындықта да, жеңілдікте де, ұнаса да, қаламаса да Пайғамбарымызға мойынсұнуға уәде беріп, өмірлерінің соңына дейін осы уәделеріне берік тұрды. Пайғамбарын жолдауымен, мәлімдемесімен және өкілдігімен көрнекті тұлға етіп жіберген Алла оған ерекше түрде жүгінетін сахабалар қауымын да жаратқан және таңдаған десек, әділетті болар еді. Құран мен сүннетте сахабалар туралы жоғары бағалануы мен мадақталуынан бөлек, олардың жоғары көрсеткіштері тұрғысынан мынаны айтуға болады. Алла Тағала пайғамбар ретінде жоғары сипаттары бар көрнекті тұлға етіп жібергені сияқты, сахабаларды да арнайы құрал-жабдықтармен көрнекті етіп жіберілген.
Пайғамбарымыз сахабалардың жан-дүниесіне сондай дыбысты енгізгені соншалық, олардың жаратылысындағы барлық ізгі қасиеттер мен сипаттарды дамытқан. Сахабалардың мызғымас имандары, ғибадаттары, тәртібі, тазалығы мен шынайылығы осы сипаттың даму нәтижесінен пайда болған дей аламыз. Надандық дәуірінде пұтқа табынған қоғамның ішінен, көпқұдайшылық сезімдерін бір сәтте жойып, бар жүректерімен Абсолюттік Аллаға бет бұрып, әрқайсысы тәрбиелі адамға айналды. Тіпті, кейбіреулері өзін толық Алла жолына атаса, ал енді бері дүниелік уайымдардан арылу үшін адами болмысын бір жаққа ысыруды ойлады. Алайда, әрбір мәселеде болғаны сияқты бұл мәселеде де Алла елшісі оларға тура жолды көрсетіп, қателескен тұстарын көрсетуден таймады.
Елестетіп көріңізші, шөл даланың ортасынан шыққан бір уыс адамдар сол күнгі супер державалармен иық тіресіп, адал жүректерімен, айқын ниеттерімен жау әскерлерін жеңіліске ұшыратты. Қанша қиындыққа тап болса да әділдіктен тайған жоқ. Олар әділдікті қолдары жеткен жерге орната білді. Яғни ақиқатты жайды. Олар қайда барса да әділдік деп адамгершілікті еш ұмытпады. Сахабалар Пайғамбар тәрбиесінен өте жақсы пайдаланған қауым деп айта аламыз. Өйткені кеше қызын тірідей көмген адамдар, Пайғамбардың бірнеше күн әңгімесіне қатысқаннан кейін үлкен өзгеріске ұшырау кезеңіне кіріп кете барады. Осылайша сахабалар мызғымас иман және мойынсұнушылықпен, асқақ адамгершілік пен мейірімділікпен безендірілген. Сенім олардың сүйектеріне сіңіп, жәннаттың дәні иман олардың жүректеріне енгеннен кейін дамып, жемісін берді. Яғни, Құдайдың ақиқатын мүлде басқаша сезінді. Олардың жүректеріне енген иман теориялық жазықтықта қалмай, олардың барлық көзқарастары мен пікірлері кең тарады.
Пайғамбарымыз бен Харис б. Мәлік әл-Ансар арасындағы диалог сахаба қоғамының ішкі құрылымы мен тереңдігін сөзбе-сөз ашып көрсетеді. Аллаға шын иман келтіргенін айтқан Хариске: «Әр нәрсенің ақиқаты бар. Сен айтып отырған бұл сенімнің шындығы қандай?» деп сұрайды ол. Сонда былай деп жауап береді: «Нәпсімді тәрбиелеп дүние мүлкінен алыстадым, түнді құлшылықпен, күндіз оразамен өткіземін. Дәл қазір Раббыма қарап тұрғандай күй кешіп отырмын. Жәннатты көремін, ол жерде жәннат тұрғындарының бір-біріне қалай қонаққа келгенін көремін… Тозақты көремін, тозақтықтардың қалай айғайлап, шыңғырғанын естимін…» Осы сөздерден кейін Пайғамбарымыз: «Міне, жүрегі нұрға толған мүмін!», ал басқа бір риуаятта «Ей, Харис! Сен нені білу керектігін білесің және даналыққа жеттің. Жалғастыр!» деп бұйырады. (Таберани, әл-Муджемул-кебир, 3/266) Бәлкім, сахабалардың бәрі де имандарының бұл тереңдігін ашпаған шығар. Өзі мен Алланың арасындағы сырды сақтап, ешкімге айтпаған да болуы мүмкін. Сол сияқты олар өздерінің сүйіспеншіліктерін, қалауларын, құлшылықтарын және әдептіліктері мен әділдіктерін тыйған жоқ. Бұған қоса біз сахабалардың өмірлеріне, Алла жолындағы күрестеріне қарасақ, имандарының шыңына қалай жеткенін осылайша аңғарамыз. Олардың имандары теңіздей болды, жемісі оның тереңдігіне тең болды. Теңіз суы тек тізеңізге ғана жетеді деп ойламаңыз, түбіне де жете алмайсыз. Ал айқындығы мен шынайылығы тереңдігінен де асып түсті. Бұл сахабалардың Аллаға деген сенімі еді.
Шындығында да әрбір ұлы тұлғаның өзіне тән қарым-қатынасы және тартымдылығы болады. Магниттің темірді өзіне тартатын күші сияқты. Мысалы, Жердің тартылыс күші Айды өз айналасындағы орбитада тұрақты ұстайды. Ал, күннің тартылыс күші оның массасына пропорционалды түрде Жердікінен әлдеқайда көп. Дәл осылар сияқты ұлы адамдардың да құндылығына қарай тартымдылық күші бар. Алла Елшісі Мұхаммед пайғамбардың да махаббаты мен тұлғалық тартылысы өрісіне түсіп қалса егер бір адам, енді оны тастап кете алмайды, Күнді айналатын планеталар сияқты Оның айналасында өзін бақытты сезініп қана қоймай өмірлік ұстанымын қалыптастырады. Алла Елшісінің тұлғалық келбеті мен басқа да сипаттары бұған әсері ерекше.
Амр ибн Ас, Халид ибн Уәлид, Икриме ибн Әбу Жәһл, Әбу Суфиян сияқты сахабалардың мұсылман болғаннан кейінгі өзгеруіне куә болып, таңданбау мүмкін емес. Мысалы, Амр б. Асты алып қарасақ, оның мұсылман болмастан алдыңғы кезеңінде істеген жамандығы тарихта ашық айтылған. Алайда, ол Исламды қабылдап, Пайғамбарымыздың қасында аз уақыт болғанына қарамастан, жақсы тұлғалық әдебі таңғаларлық өзгерістерге ұшырады. Шайқастан кейінгі олжаны бөлуге келгенде: «Уа, Алланың елшісі, мен осы үшін мұсылман болмадым» деп олжадан бас тартты. (Ибн Әби Шәйба, Мусәннәф 12/288, хадис №: 23618; Ахмед б. Ханбел, Муснад, 29/338, хадис №: 17802). Ғұмырын майдан даласында өткізген Халид ибн Уәлид дүниеден өткенде артында аты, қылышы және қалқанынан басқа ештеңе қалдырмаған. Оның бұл күйін көрген Саид Ибн Зәйд: «Ол адамдар мақтаған адам болып өмір сүріп, Исламның бір қаһарманы ретінде қайтыс болды», – дейді. (Әли әл-Муттаки, Кензул-уммал, 13/368) Сахабалардың әрбірі мәдениетімен, шыншылдығымен, тұлғалығымен, тәрбиесімен және әдептілігімен исламның қаһарманы.
Бүгінде наным-сенімімен, өмір салтымен өзгелерге үлгі болып жүрген жандар бар. Иманы мен амалы, мәдениеті мен білімі, ұстанымы мен ұлықтығы асқақтаған елге танымал тұлғалар бар. Бұлардың әрқайсының сауабын Алла өзі береді. Бұлардың ішінде сахабалардың орны тым бөлек әрі өте ерекше. Айта кету керек, сахабалар сияқты үлгілі қауымды табу мүмкін емес. Иә, Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) болған қауымды басқаларымен салыстыруға келмейді.
Осы тұрғыда сахабалардың ерекше өнегесін әрқашан есте сақтап, оларға лайықты құрмет көрсету керек, сонда біз оларға қарап өзіміздің тұлғалық қабілетімізді реттей аламыз. Екінші жағынан, олардың артында орнын басатын басқа да тұлғалық қасиеті мол адамдар бар екенін ескеруіміз керек. Сахабаларды жақыннан танитын болсақ, өз орнымызды біліп, қажет кезде жақсылық жасай алуымыз керек, қажет кезде ерлік те жасай алуымыз керек.
Сахабалардың өмір тарихымен жақынырақ танысқан сайын оларға деген сүйіспеншілігіңіз артады, өмірге деген құштарлығыңыз нығая түседі. Бұл ішінара сіздің кемелдігіңізге тікелей байланысты. Сенім мен сезім, түйсігіңіз, сезім мен санаңыз кемелденген сайын олардың ұлылығын жақсырақ түсіне бастайсыз. Осылай оларды түсінген сайын оларға деген адалдық сезімдерің арта түсіп, сиқырлы әлеміне енген кезде таң қаласың. Сіз өзіңізді ашқанда, өзіңіз ретінде пайда болған кезде, сіз оларды әрқашан сіздің санаңызда көресіз. Міне осы себептен де олардың әлемінен алшақ кетпеу керек. Бір көзің өзіңде болса, екінші көзің Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) айналасындағы нұрлы сәуледе болуы керек.
Біз өзімізді ой таяздығымыздың құрбанына айналдырғанымызды өкінішпен айтуым керек. Өзіміздің жәннат туралы түсінігіміз, құлшылықтағы батырлығымыз туралы түсінігіміз сахабалардың ұлылығын көруге перде іспеттес болып қалды. Сондықтан біз сахабаларды өзіндік дәйектілігімен, өз тұлғалығымен, өзіндік мөлдірлігімен сипаттаудың орнына, оларды ескінің көзі ретінде ғана суреттеп, өзімізге ұқсату арқылы сипаттадық. Сонымен қатар, өз ұлылығында көруге тырысудың орнына, біз оларды өзіміздің санамыз шеңберінде ғана елестетуге тырыстық. Менің пікірімше, олар туралы айтылған ескі және жаңа сөздердің барлығын біріктіріп, оларды осы үндестікте тағы бір рет қарастыру керек. Өйткені дінді ұстануда не істеп не істемеуіміз керектігін білеміз.
Қорыта айтқанда, бүгінгі күні бізге керегі – Ислам дінін ұстанған сахабаларды иманымен, ішкі тереңдігімен, Алламен байланысымен, сезімімен, құлшылықпен, бағыштауымен қайта тірілту. Сахабалардан үлгі алып, мәдениеттілігі мен парасаттылығын, саналығы мен білімділігін, тәртіптілігі мен тәрбиелілігін өнеге етіп, бой түзеуіміз керек. Өйткені бүгінгі таңда елімізде сахабалар туралы сөз қозғалғанда, құрмет көрсетудің орнына құрметсіздік басым болып бара жатқандай. Әлбетте, сахабаларды дұрыс түсініп, өзімізге үлгі ете алсақ, уақыты келгенде өзімізге жақсы үлгі алып, салыстырмалы түрде өзімізді өзгелерге үлгі ете аламыз.
Исатай БЕРДАЛИЕВ,
Астана қаласы «Діндерді зерттеу» орталығының
теолог маманы, (PhD) доктор
