Тіл анықтамалықтарында «Бір сағаттық Халифа» деп кенеттен үлкен билікке ие болып, аз уақыт өткен соң, одан айырылған адамды атайды. Бұл сөз орамы «Мың бір түн» атты белгілі жинаққа енгізілген ежелгі араб ертегісі: «Өңімдегі түс немесе бір сағаттық Халифа» бөлімінен бастау алады.
АҢЫЗ
Бұл әңгімеде өз иелігін шетелдік көпес бейнесіне еніп, инкогнито аралаған Бағдад әміршісі Харун-әл-Рашид халифа туралы баяндалады. Оған жол бойында Әбу-Хасан есімді жас жігіт кездеседі. Нақ халифаның өзімен сөйлесіп тұрғанын білмеген бозбала, оған өзінің түпкі арманы – ең болмаса қысқа мерзімге болса да Бағдадтың билеушісі болу, өз қарамағындағыларды басқарудағы шексіз биліктің барлық рахатын сезіну екенін айтады.
Қалжыңдағанды жақсы көретін Харун-әл-Рашид, Әбу-Хасанның бұл арманын орындайын деп шешеді. Ол шарапқа ұйықтататын қоспаны қосуға бұйырып, жас жігіт қатты ұйықтаған кезде, оны халифаның керемет сарайына көтерткізіп көшіріп апарады. Бозбала өз арманының ғайыптан орындалғанына жан-тәнімен илануы үшін жаңадан келген халифтің барлық тілегін орындау туралы барлық қол астындағыларға қатаң тапсырма беріледі.
Оянғаннан кейін Әбу-Хасан өзін қоршаған ортаға таң қалғаны сонша, бұл ғажап құбылыс ұйқының жалғасы емес, шындық екендігіне сене алмай біраз жүреді. Бірақ, қызметкерлер өздерінің иелерінің тапсырысын қатаң орындайды: Әбу-Хасанды даусыз тыңдап, «әмірші» деп иіліп қызмет қылып отырды. Оның еріксіз бұл керемет өзгеріске сенуіне тура келеді.
Әбу-Хасан күні бойы сарай өмірінің қызығы мен сән-салтанатына бөленіп, қызметкерлер мен уәзірлерге жарлық пен бұйрықты боратады. Бірақ, кез келген ертегінің соңы бар. Бұрын кедей болған, енді ғана таңғажайып жаңа өмірге бойы үйреніп келе жатқан кезінде, оған кешкісін тағы да ұйықтататын қоспаны береді. Ол қайта ұйқыға кеткенде, бұрын қалай алып келсе, тап солай, жымын білдірмей осынау керемет сарайдан жыртық лашығына қайта көшіреді.
Әбу-Хасан оянған кезде, өзіне не болғанын түсіне алмай басы қатады.
Осындай бір қызық оқиға!
АҚИҚАТ
Кейбір тұрақты тіркестердің пайда болуына аңыз-әфсаналар мен түрлі ұғымдар, тарихи оқиғалар негіз болған. Ал бұл сөз өрнегінің жасалуында аңыз бен тарих қатар келген жағдай деуге болады.
Аббас әулетінен шыққан Харун-әл-Рашид яки Әбу Жафар Харун ибн Мұхаммед халифаның өмірде болып өткені және Ислам тарихындағы орны белгілі. Әміршінің тұсында дін мұсылман жұртының қуаты артып, ғылым-білім дамып, заманында әл-Рашид (әділетті) деген атаққа ие болған.
Сондықтан да болар, оның басшылық еткен дәуірі алтын ғасыр ретінде қарастырылып, есімі халық шығармашылығында, кейіннен «Мың бір түн» ертегілерінде көрініс тапқан. Оларда ол жасырын түрде қозғалып, бұқараның ахуалын, ой-пікірін аңдап, қиянаттарға қарсы күресуші образында суреттеледі.
«Бір сағаттық Халифа» лепесі де әмірші өмірімен байланысты көп әңгімелердің бірінен туындаған фразеологизмнің нақты бір үлгісі және мұндай мысалдар көптеп саналады.
P.S. Шығысқа ортақ кейіпкердің бірі Қожанасыр да осы Харун-әл-Рашидтің сарайында ғұлама болған деген дерек бар. Одан қалса, Әбу Насыр әл-Фарабидің онымен жүздесіп, тіптен, сарайындағы «бір орынға жайғасуын» өтінгенде, тура тағына отырып алғаны жайында айтылады. Алайда, оқымыстылармен ой өрелестіруді жақсы көрген әмірші мұнысын сынап, жанындағыларға құпия тілде сөйлегенде, 70 тіл білген ғалым оны да түсініп, жауаптасқан деседі.
Мәдениеттанушы-лингвист
Абылайхан ҚАЛНАЗАРОВ
