Дін – адамзатқа рухани құндылықтарды насихаттай отырып, өмір сүрудің алғы шарттарын ұсынса, мемлекет – өмір сүру заңдылықтарын, халықтың тең тіршілік ету салтын реттейтін күш. Әр екеуі, адам баласының рухани-материалдық өмірінің бір арнада тоғысуын қарастырады. Немесе діндегі теңдік, әділдік және адалдық сынды адами құндылықтар қоғамдық және жеке тұлғаның құқықтарын реттеуде басты орында тұрса, бұл мәселелер мемлекет конституциясының да негізгі принциптері болып табылады. Міне, осы тұрғыдан дін негіздері мен мемлекет заңының алға қойған мақсаттары бір. Бірін екіншісінен бөліп қарауға келмейді.
Басшы болуға кім лайық?
Имам Матуриди еңбектерінде саяси мәселелерге ашық тоқталмағанын көруге болады. Алайда, кейбір аяттарға түсіндірме беру барысында саяси мәселелерге қатысты тұшымды ойларын да айтқанын көре аламыз. Имам Матуриди, Құрандағы: «Алла сендерге аманаттарды иелеріне қайтаруды және адамдар арасында билік айтқандарыңда әділ үкім шығаруды бұйырады. Міне, осылайша Алла сендерге қандай керемет насихат айтуда. Шүбәсіз, Алла бәрін естуші һәм көруші» (Ниса сүресі, 58-аят) деген аятты түсіндіруде: «Кейбір риуаяттарда: Мекке қаласы азат етілген уақытта Пайғамбарымыздың (с.а.с) көкесі Аббас: «Уа, Алла елшісі! Суаттарға біз жауапты болсақ», – деді. Алла елшісі де (с.а.с) Кәғбаның кілттерін Шәйбаның балаларынан алып, Аббасқа берді. Осы кезде аманаттардың иесіне берілу туралы аталмыш аят түседі. Сөйтіп, Алла елшісі (с.а.с) Кәғбаның кілттерін көкесінен алып, қайтадан Шәйбаның балаларына тапсырады да Аббасқа: «Уа, көке! Ақиқатында, Алла Тағалаға ұнамды іс, ол – сенің біреуге несібесін кем бергеніңнен гөрі саған несібеңнің кем берілгені» дейді. Әрі аяттағы «Адамдар арасында әділ үкім шығарыңдар» деп жалпылама бұйырылуы, мүмін мен кәпірге бірдей әділ үкім берілуін білдіреді. Кәпірлерге иман етпегені үшін әділетсіздік жасалмайды. Хадисте: «Кімде-кім халықтың ісінен жауапты болғаннан кейін өзіне және отбасына қалағанды өзгелерге де қаламайынша қияметте жәннаттың исін де сезе алмайды» (Бұхари, әхкам-8) делінген»[1] деп, қолында билігі болған адамдардың халқын бөліп-жармай әділ үкім шығару керектігін айтады.
Исламда басшы болу жауапкершілігі мол іс. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с) Әбу Зәрр әл-Ғаффари атты сахабаға айтқан бір сөзінде: «Басшылық – бір аманат. Істің ақысын толықтай өтемегендер үшін қияметте орны толмас өкініш болады»[2] деп, басшы болғысы келген кейбір сахабаларына тағылымы мол насихат бере отырып, сол сахабаның бойында басшылыққа лайық қасиеттің болмауына байланысты басшы болудан қайтарады.
Ислам тарихына үңілер болсақ, Алла елшісі Мұхаммед (с.а.с) дүниеден қайтуымен басшы кім болады? Құрайыш руынан ба, әлде халифалыққа (басшылыққа) лайықты кез-келген адам басшы бола ала ма? деген сұрақ туындайды. Бұл мәселе жайлы шииттік, «Рауафидтер имамдыққа Һашимұлдары, соның ішінде Әли және оның ұрпақтары ғана лайық» десе, Рауандилер, «Аббастың ұрпағынан жалғасу керек» дейді. Мұғтазила Әбул Қасым әл-Кәғби, «басшылыққа құрайыш болғандар құрайыш болмағандардан лайықты екенін, бірақ, фитнә болып кетпеу үшін құрайыш болмағанға да биғат (келісім) етуге болатынын» айтады[3]. Ал Әһлі сүннә уәл жәмағат ғалымдары, мұсылман халифасының құрайыштан болуы діни бір міндет емес екенін айтады. Әбу Муғин ән-Нәсәфи: «Мәуераннахр (Матуриди мәзһабы) және Әшғари мәзһабындағы ақида ғалымдары басшылардың құрайыш руынан шығуын білдіретін хадистерді, құрайыш абыройлы ру болғандығынан салт-дәстүлік мағынада келді дейді»[4] деп, Пайғамбарымыз (с.а.с): «Басшы құрайыштан болады» деу арқылы Әбу Бәкір, Омар (р.а) сынды басшы болуға лайық жандарды мұрат еткенін айтады. Ал, Садруш шариға Ғубәйдулла: «Басшының Құрайыштан болу шарты қажеттіліктен кетті»[5] деп, халифаның құрайыштан болуы діни бір міндет емес екенін, басшы көпшілік тарапынан тағайындалатын ижтиһәди мәселе екенін алға тартады. Сондай-ақ, басшы халықтың немесе белгілі бір әділ қазылардың шешімімен сайланады.
Демократиялық сайлау жүйесі
Басшы сайлау жүйесі Ислам дінінде «Шура» деген атпен белгілі. Араб тіліндегі «Шура» сөзі кеңесу, бір мәселені ақылдасып шешуді білдіреді. Терминологияда: Бір мәселеге қатысты наста (Құран, сүннетте) нақты дәлел болмаған жағдайда мұсылмандардың істерін өзара кеңесіп шешулері. Құранда бір сүренің «Шура» деп аталуының өзі Ислам дінінің басшылық тағайындау мәселесіне қаншалықты мән беретінін көруге болады. Имам Матуриди, Құрандағы: «…(олар) барлық істерін өзара кеңесе отырып істейді» (Шура сүресі, 38-аят) деген аяттың тәпсірінде: «Бұл аятта Алла Тағала елшісі Мұхаммедке (с.а.с) істерін сахабаларымен кеңесіп шешуді әмір етті. Аллаға ант етейін! Бір қауым ісін кеңесе отырып істесе, Алла Тағала олардың істеріне ойлағандарынан да артық берекет береді»[6] дейді. Дана халқымыздың, «Кеңесіп пішкен тон келте болмас» деген ұлағатты ұстанымы осыдан қалса керек.
Алла елшісі Мұхаммед (с.а.с) белгілі бір оқиғаға байланысты мәселені сахабаларымен кеңесіп, көпшіліктің пікірін негіз ете отырып шешетін еді. Бұл үрдіс Алла елшісі (с.а.с) қайтыс болғаннан кейін де әдлетті халифалар заманында жалғасын тауып, әділ қазылар алқасы құрылды. Солардың шешімімен халифалар сайланды. Мысал ретінде, хазреті Османның халифа болып сайлануын атап айтуға болады. Сондай-ақ, үлкен құқықтық төрт мәзһабтың алғашқысы болған Ханафи мәзһабы да, осы шура негізінде ортаға шықты. Сондай-ақ, имам Әбу Ханифа фықһи мәселелер төңірегінде шәкірттерімен кеңесе отырып үкім шығаруы негізінде қалыптасты. Міне, мұның бәрі бүгінгі демократиялық сайлау жүйесінің негізі Исламда жатқанын көрсетеді.
Имам Матуриди, Құрандағы: «(Мұхаммед с.ғ.с) Мұсадан (ғ) кейінгі Израил ұрпақтарының бастықтарын көрмейсің бе? Сол уақытта олар өз пайғамбарларына: “Бізге патша сайлап бер. …» (Бақара сүресі, 246-аят) деген аяттың тәпсірінде: «Бұл аятта Исрайыл ұрпақтарына келген әрбір пайғамбар бір істе қауым басшыларымен кеңесетінін, ал қауым басшылары болса, дүние және ақырет істерін пайғамбарларының нұсқауы бойынша істейтіндігін көрсетеді. Әрі Алланың пайғамбарлары қауымын қан төгуден тыйғаны айтылып тұр»[7] деп, христиандық Батыс елдерінің конституциялық заңдары қасиетті кітаптары негізінде бекітілгеніне ишарат жасайды.
1996 жылы Франция мемлекетін алғаш құрған Король Кловистің (Clovisin) Рейсим (Reism) қаласында папа Ремәй (Remy) тарапынан христиан дінін қабыл етуі және шоқындырылу мүрәсімінің 1000 жылдығы атап өтілді. Сол жиналыста Францияның тарихшы, ойшыл жазушысы Жиан Фавиер (Jean Favier): “…Сондықтан, сол кездегі христиан дінін қабыл еткен Король Кловис бүгінгі Француз халқын, мемлекетін және мәдениетін құрушы үкімдар” дейді. Бұған Рожер Грауди (Roger Garaudy) де мынаны қосады: «Бір елдің халық болып, шынайы мемлекет болуы үшін ұлы бір дінге сенуі және сол діннің шарттарына лайық өмір сүруі керек. Қытайлар, Түріктер және Еуропалықтар соның тарихи нақты көрінісі. Бір халықтың мәңгілігі, дінін ұлықтап, мемлекет пен халық тарапынан қолдау көруіне байланысты»[8].
Әділдік ортақ ұстаным
Ислам дінінде басшы мен халық арасындағы құқықтық заңдылығын «Әділдік заңы» деп қарастырады. Әділдік – басшы тарапынан халықты әділ басқару болса, бұқара халық тарапынан басшысына бағынып, елі үшін адал еңбек етуі. Исламда жалпылама ұсынылған бұл «Әділдік заңы» әр елдің қажеттілік құқықтық ережелеріне сай жүзеге асырылауына Ислам діні бір шектеу қоймайды.
Имам Матуриди, Құрандағы: «Уа, иман еткендер! Аллаға бағыныңдар, Елшіге бағыныңдар, сондай-ақ, өз араларыңнан болған басшыларыңа бағыныңдар» (Ниса сүресі, 59-аят) деген аяттың тәпсірінде: «Алла Тағала Өзіне және пайғамбарына бағынуды әмір етті. Сонда аяттағы «Алланың әмірі» мүсылмандарға ғана тән бе, әлде мұсылман еместерге де бірдей ме? делінсе, бір көзқараста жалпы адамзатқа ортақ екені айтылады. Себебі, патшалар халқына бір істі бұйырғанда ру-тайпалардың басшыларына міндеттейтін. Сөйтіп, міндет алған ру-тайпа басшыларының халқы да сол істен жауапты болатын еді. Ал, аяттағы «өз араларыңнан болған басшыларыңа бағыныңдар» деген бөлігіндегі басшы кім? деген сұрақ төңірегінде «әскери қолбасшы», «ғалымдар» және «ізгілікті жақтағандар» т.б түрлі көзқарастар бар. Ибн Омардан (р.а) жеткен риуаятта Алла елшісі (с.а.с): «Мұсылман адам, басшысы күнәлі іске бұйырмайынша, оны жақсы көрсе де, жақсы көрмесе де тыңдап бағынуы керек. Ал, күнәлі істе мақұлдық беруге жол жоқ» (Бұхари, әхкам-4) деді»[9] деп, басшылықтың шарты әділдік, халықтың міндеті де соған бағыну екенін айтады.
Ислам шариғатында да, мемлекет заңдарында да адам құқығына ерекше мән беріледі. Дін көбінесе бұл мәселенің шешімін метафизика әлеміне иман етумен байланыстырады. Яғни, ақыретте әрбір ісі үшін сұраққа тартылатынын білген адам бес күндік өмірінде біреуді қақсатып, мәңгілік өміріне нұқсан келтірмейді. Ал Жаратушыға сенбейтін, «Бұл бес күндік дүниеде өмірдің қызығын көріп қалу керек» деген идеядағы адам, қара басының қамы үшін мемлекетін де, халықын да қанауы әбден мүмкін. Бұл дінде де, мемлекет заңында да ауыр қылмыс. Имам Матуриди, әтейістік идеологиядағы адам туралы: «Мұндай түсінікте болу даналық емес. Дүниеде үлкен жетістікке жете алмайды. Ақыл иесі болған адам баласы бұдан құтылу үшін Алланың дініне, пайғамбар сүннетіне мұқтаж. Ал, «дін апин» деген түсінікті алға тартып, дінді мемлекеттен бүкілдей бөліп қарағандардың мақсаты да жеке бас пайдасы, бейбіт қоғам қалыптастыру емес» дейді[10].
Ел басымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің «Сындарлы он жыл» кітабында: «Қазақстан формальді тұрғыда ғана зайырлы мемлекет емес, сонымен бірге іс жүзіндік Қазақстан халқының төл тәбиғаты мен рухы, сана-сезімі дінге деген тарихи кеңшілікке қалыптасқан» десе, белгілі дінтанушы Мұхан Исахан: «Біз мемлекет пен дін бір-бірінен бөлек саналатын классикалық зайырлылықты емес, қажет жағдайда мемлекеттік құзырлы орындар мен діни бірлестіктердің әріптестік қарым-қатынасы орныққан конкордаттық зайырлықты қалыптастыру үстіндеміз. Яғни, біз діни тағаттылық пен төзімділікті, дінаралық өзара үнқатысу мен ықпалдастықты арттыратын, мемлекеттілігімізді өміршең ететін зайырлылық үлгісін дәуір талабына сай дамытып отыруға тиістіміз»[11] деген.
Қорыта айтар болсақ, тәрих сахнасында алтын әріппен аттары қалған алпауыт елдердің өміршең болуындағы басты себеп өздерінің діни ұстанымын, рухани құндылықтарын бағдар етуі және сол рухани құндылықтары негізінде мемлекеттік заңдарын бекітуі. Міне, бұл келешегін ойлаған әрқандай бір халықтың атқаруға тиісті міндеті болып табылады.
Абдусамад Оқан
Исламтанушы
[1]Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2005. 3-том, 468 бет. 288-290 бетте.
[2] Мүслим, Басшылық, 16.
[3]Әл-Бәздауй, Китәбу ұсулуд-дин, Қаһира. – 1963. 187 б.
[4]Имам әл-Касани, Бәдәйғус Санайғ, 2-том, 317 б.
[5]Садуру әш-Шариға, Тәғдилул ғұлум, Сүлеймания кітапханасы, Жаруллаһ, нөм, 1350. 145-146 бб.
[6]Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, 13-том, 203-бетте.
[7]Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, 1-том, 137-бетте.
[8] Ариф Иылдырым, Әбу Мансур Матуридинин дін-девлет илішкісі ве базы дегерлендірмелер. Екев академи дергісі. 2006 бахар, 27 сайы, 159-бетте.
[9]Бәкір Топалұғлы, Тәуилатул Құран ли Әби Мансур әл-Матуриди, «Дәрул мизан» баспасы, Стамбул. – 2005. 3-том, 468 бет. 292-293 бетте.
[10]Матуриди, Китәбут тәухид, 177-178 бб.
[11]Мұхан Исахан, Зайырлылықтың Қазақстандық моделі – діни экстремизм мен терроризмге басты тосқауы, www.ult.kz.17Фев, 2015.
