Кеңес үкіметінің қазақ әдебиеті ғылымында діни тақырыптарды шығармаларына арқау еткен ақын-жазушылардың өлеңдеріндегі Алла мен пайғамбар туралы жазбаларын жасырып, қысқартып, өзгертіп қиянат жасағаны жасырын емес. Халыққа діни құндылықтарды еркін жеткізе алмады. Сол себепті, ғылыми еңбектердің жоқтығынан көптеген сыншылар дінді өз түсініктеріне сап бұрмалады. Әркім ойына келгенін айтты. Ал қазір, шүкір, қылышынан қан тамған кеңес үкіметі келмеске кетті.
Енді, мұсылман халыққа бұрынғы және қазіргі діни тақырыпта жазылған кітаптарды архивтен тауып, шаңын сүртіп, халыққа қалай бар, солай өзгеріссіз жеткізіп, сауаттарын ашатын кез келді деп ойлаймын. Сауат ашу демекші, «Абай оқуларында» қаншама жастар ақынның өлеңдері мен қара сөздерін жатқа айтып жүр. Бірақ көпшілігінің мағынасын ұға алмай әлек. Сауаттың аздығы. Тіпті, әріден қазбаласақ, діни еңбектер мен оны әдеби сарынмен түсіндіретін дінтанушылардың аздығы. Тіпті, кейбір әдебиетші ғалымдар Абай мен Шәкәрімнің, Мәшһүр мен Ыбырайдың өлеңдерін өз ойларымен түсіндіріп жүр. Бұл – үлкен қылмыс. Бұл олқылықтың орнын толтыру керек. Мектепте оқытылатын «Ислам дәуіріндегі әдебиетті» исламша сөйлету керек.
Кеше Мәшһүрді оқып, ел арасындағы мәшһүр мәселе туралы ой жүгірттім. Халық арасында «Аспан – Алланың орны. Алла көкте отырады. Тағы бар» деген сықылды түсінік бар. Мәшһүр болса Алланың болмысы мен сипаттарын өлеңіне арқау етіп:
«Ол – Алла жисм, жауһар, ғариз емес,
Боларға басқа басқа бөлектенбес.
Алланы еш нәрсеге ұқсатуға,
Еш нәрсе Оған ұқсап жөні келмес.
Бар Құдай көкте де емес, жерде де емес,
Мекенін бір Алланың ешкім білмес.
Сипаты сегіз болған, бірі – кәләм,
Сөйлейді құдіретімен Алла Тағалам
Сөйлеуі біздей тілмен, жақпен емес,
Тіл, жаққа мұқтаж емес секілді адам
Алды-арты, асты-үсті, оң-солы жоқ,
Ауыз, мұрын, аяқ, бас, көз, қолы жоқ.
Еш нәрсеге ұқсамайды Ол, еш нәрсеге,
Кітаптың айтқанынан ойлама көп»,- [1] дей отыра, бұл мәшһүр мәселені қозғап өтеді.
Бұл жерде «ақида» деген сөзге анықтама беру маңызды. «Ақида» деген сөздің терминдік мағынасы, дініміздегі басты тұжырымдарды құрайтын сенім жүйесі, дәлірек айтқанда, иман негіздері дегенді білдіреді.[2] Яғни, Аллаға, пайғамбарларға, періштелерге, кітаптарға, ақыретке, тағдырға сенуді «ақида» дейміз. Біздің тақырып, соның алғашқысы – Аллаға қатысты өзекті бір мәселе төңірегінде болмақ.
Ислам ғалымдары айтып кеткендей, Алла қол, аяқ, көз т.б. секілді денеден (жисм), бөлшектенбейтін атомнан (жауһар), кейіп, көрініс, түр-тұлғадан (ғариз) тұрмайды. [3] Сол себепті «Шура» сүресінің 11-аятында Алла Тағала: «Оған ұқсас еш нәрсе жоқ», – деген. Мәшһүр Жүсіп осыны меңзеп отыр. Яғни, біз «Алла осындай секілді шығар» деп ойласақ та, Ол сол ойымыздың қарама-қарсысы боп шыға келеді.
Бір қызығы, Құранның бұл қағидасын Мәшһүр Жүсіп: «Еш нәрсеге ұқсамайды Ол, еш нәрсеге», – дей отыра, «еш нәрсе» сөзін екі рет қайталайды. Себебі, Алланы еш нәрсеге ұқсатпау – иман негіздерінен.
Алланың «сөйлеу», яғни «Кәләм» сипаты бар. Бірақ сөйлеу сипатын біздің сөйлеуіміз секілді емес. Тілсіз, дыбыссыз, жақсыз сөйлейді. Алланы алты тарап (оң, сол, үсті, асты, алды, арты) қамтымайды. Ол материалды зат емес. Ол сонысымен Құдыретті де ұқсасы жоқ Алла. Соңғы сөзін Мәшһүр Жүсіп: «Кітаптың айтқанынан ойлама көп», – деп аяқтап отыр. «Кітап» деп отқаны – Құран Кәрім. Яғни, «Құран айтқан сөзді ғана айт, артық ойға барма, қазбалама» деп отыр.
Осы өлең жолдарынан тақырыбымызға қатысты жерін айтып өтейін. Яғни, Алланың мекенсіздігі, аспан мен жердің, аршы мен күрсінің Алланың билігінде екендігі, Алла Аршының үстінде деп есептеудің үлкен өрескел қате екендігі. Мәшһүр ақын:
«Бар Құдай көкте де емес, жерде де емес,
Мекенін бір Алланың ешкім білмес», – деу арқылы, Алланың мекенсіз екенін түсіндіріп отқанын көреміз. Себебі, мекенді өзі жарата тұра, қалайша ол мекенге мұқтаж болсын?! Енді осы күрделі оралымдарды қарапайым тілмен түсіндіріп көрейік.
Мәшһүр Жүсіп тағы бір сөзінде: «Алла тағалаға жан, дене сияқты киер киім, ішер ас секілді мұнан басқа дүниеде, ахиретте керекті болған нәрселер ешбірісі де Алла Тағалаға керек емес. Бұлардың барлығын Алла тағала өзі бар қылды… Яғни Алла тағала пәлен орында, төмен-жоғарыда деп, бұлайша сөз айтудың бәрі күпірлік дүр», – дейді. [4]
Осы қағиданы Абай да жалғастырып, қуаттап:
«Мекен берген, халық қылған, Ол Лә мәкән,
Түп Иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың, оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен?» деп, нүктесін қояды.[5]. Яғни, «Лә мәкән» деген араб сөзі (لا مكان) «мекенсіз» деген мағынаны білдіреді.
«Лә мәкән» түсінігін Абай шариғаттан ғана емес, өзі оқыған Қожа Ахмет Иасауидің «Диуани хикметінен» де алуы мүмкін. Мысалы, 16-хикметте: «Ламаканда хақдин сабақ алдым мана» деген жолдар: «Ламакан болған Хақтан сабақ алдым міне» деп аударылады. [6]. Тіпті, көріп отырғанымыздай «Лә мәкән» түсінігін Иасауи де жырға қосқан.
Жалпы, Аллаға мекен бермей, (яғни аспанда немесе бір тақтың үстінде отыр демей) Жаратушыны сауатты танып, дұрыс сеніммен өмір сүру – Пайғамбарымыздың ﷺ және сахабалардың (رضي الله عنهم) бекіткен жолы. Пайғамбардың ﷺ күйеу баласы, сахабалардың ішінде ең білімділердің бірі болған, ислам ғылымдарын толық меңгерген сахаба Әли (Алла оған разы болсын): «Алла мекен жоқ кезде бар еді. Ол бұрын қалай болса, қазір де дәл солай», – деген. Яғни, мекен жоқ кезде бар болған Алла, мекенді жаратқаннан кейін өзі сол мекенге тәуелді болмайды деген мағына.
Сол секілді, Пайғамбарымыздың ﷺ шөбересі, сахабаны көріп, сабақ алған табиғин, «Зейнуль Абидин» атымен мәшһүр Али ибн Хусаин ибн Али (Алла рақым етсін): «Сен – Мекенге тәуелді болмаған Алласың», – деген екен. [7]. Міне, осы Алла мен оның пайғамбарынан ﷺ келген саф, кіршіксіз сенім (ақида) сонау ҮІІ ғасырда біздің қазақ даласына бұзылмастан таза да түсінікті тілмен жетті.
Халық арасында «Аспанда Құдай, Жерде мұнай, Ортасында Адай» немесе «Көктегі Алла», «Көкте Құдай көріп тұр» деген сөздер кең тараған. Осы жерден түсінетініміз, «Аспанда Құдай» деген түсініктің бұрыннан бар болғандығы. Осы жолдар туралы абайтанушы Ғарифолла Есім: «Кісі айтпаған сөз бар» деп Абай ескерткендей, әркім әрқилы сөз айтуға ерікті. Сөздер айтыла береді, алайда мен, аруағынан айналайын, Адай бабамның кейбір ұрпақтарының астамшылдықпен айтқан сөздерін бір құдайымның өзі кешірер деген үміттемін», [8] деп ағынан жарылады. Яғни, «Аспанда Құдай, Жерде мұнай, ортасында Адай» деп астамшылдықпен айтуды күнә санап отыр.
Сонымен, «Аспанда Құдай» сөзінің халық арасында кең тарағанын білдік. Енді, оны қазақ қалай ұққан? Тура мағынасында «Алла аспанда» деп пе? Осы мәселеге келсек…
Жалпы, араб тілінде «аспан» мағынасын білдіретін «сәмә» (سماء) сөзінің “سمو” деген түбірі тек аспанды ғана емес, «жоғары», «билігі үстем» деген мағынаны да білдіретінін тілге тиек етейік. Сөзімізге көз жеткізу үшін «Арабско-русский словарьды» қарап көрсеңіздер болады. [9]
«Араб тілінде аспан сөзінің негізгі мағынасы «жоғары» дегенді білдіреді. Міне, біз «Алланың аспанда» екендігін меңзеген аят-хадистерден осы мазмұнды түсінуіміз қажет. Яғни, Оның мәртебесінің жоғарылығын, даңқының асқақтығын. Мысалы, біз күнделікті өмірде «бұл мәселені жоғарыда отырғандар шеше алады» десек, ол адамдардың денелерімен жоғарыда емес, мәселені шешуге ықпалы бар биік мансап, жоғары лауазым иелері екендігін түсінеміз». [10].
Сонымен, «Алла аспанда» деген аят-хадистерді тіке түсіну адамды күнәһар ететінін білдік. Неге тіке түсінуге болмайды? Себебі, олай ұғыну – баршамызға анық әрі түсінікті «Ол секілді ешнәрсе жоқ» («Шура» сүресі 11-аят) деген Құран аятына қайшы. Ал «Алла аспанда» деген секілді әрқилы ұғынуға келетін көмескі, ауыспалы мағынада ұғынуға болатын жасырын аят-хадисті тіке түсінсек, Алланы мекенге мұқтаж ету арқылы өзге жаратылыстарға ұқсатып қоямыз. Ол қайшылықтан шығу үшін, анық әрі ауыспалы мағынада түсінуге жол берілмейтін аяттарды негіз қып, ауыспалы мағынадағы аяттарға соны басты негізге ала отырып мағына беру.
Қазақ прозасындағы және поэзиясындағы “Көктегі Алла”, “Аспандағы Құдай” сөздерінің қолданылуын қалыпты деп есептеген дұрыс. Әңгіме оның сол қалыпта берілуінде емес, оны түсінуде жатыр. Біздің міндет сол тіркестерді “Мекені жоқ, билігі үстем, жоғары болған Алла” деп түсіну.
Міне, осыны жырға қосқан Иасауи, Абай, Мәшһүрлер неткен дана, неткен ұлы десеңізші. Алайда, бұл қағиданы тілге тиек еткен осы үш тұлға ғана емес.
Дәл осындай мағынадағы сөздерді тағы бір атақты қазақ ағартушысы әрі қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин да айтады. Ол өзінің “Шариатуль Ислам” атты кітабында былай жазған:
“Біреу сұраса: Құдай тағаланың сипаты нендей?” – деп. Жауап беру керек: “Құлшылық етуімізге лайық Алла тәбәрак уа тағала жалғыз-ды, ешкімнің ол Алла тағалаға ұқсастығы, теңдестігі жоқ. Ол Алла тағала дене иесі емес, сурет иесі емес, асыл жауһардай заттар сипатында емес, мекен я, бір орын иесі емес…”. [11]
Дәл осылай Шәкәрім де “Мұсылмандық шарты” атты кітабында айтқан. [12]
Тіпті бұл қағиданы айтуды Міржақып Дулатұлы да ұмытқа қалдырмады.
“Ақырғы дін – ислам діні. Бұдан былай Құлайды былай тану керек: жалғыз, күшті, жаны жоқ тірі, орны жоқ, өлшеуі жоқ…”,- дейді ол. [13]
Міне, “Алла аспанда” деген сөзді қазақтар күнделікті қолданыста айтса да, оны тіке мағынада (буквально) түсініп, күнәһар болмады. Тіпті, керек болса, “Алла аспанда отырады” деген түсінікте жүрген уаһаби ағымы өкілдерінің ауыздарына осылайша алып тұлғалар құм құяды. Абайдың ақидасы адасқан, Шәкәрімнің шариғаты шатасқан, Мәшһүрдің мәнһаджы [14] мансұқ [15] болды деуден аулақ болайық.
Алла тура жолдан айырмай, пайғамбар ﷺ мен сахабалардың түсінігін өзгеріссіз бізге жеткізген қазақтың тура ұстанымында болған ғалымдарының түсінігінен айырмасын. Әмин!!!
НҰРЛЫБЕК САБЫРҒАЛИЕВ,
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖУРНАЛИСТЕР ОДАҒЫНЫҢ МҮШЕСІ, ЖАС ӘДЕБИЕТ ЗЕРТТЕУШІСІ
Сілтемелер:
[1] “Дін мен дәстүр”, Алматы. 2014. 1-том, 45-46-бб
[2] Иман негіздері, Смайыл Сейтбеков. Алматы 2011, 22-бет
[3] Ақида сабақтары. Ризабек Батталұлы. Алматы 2012. 151-бет
[4] Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Шығармалары. Павлодар 2013. 14-том, 17-бет
[5] Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы. Жазушы. 2004.1-том, 160-бет.
[6] Диуани Хикмет. Қожа Ахмет Иасауи. Алматы 1993. 49-бет
[7] Бабалар ұстанған ақида. Сәмет Оқанұлы. Алматы. 2019. 286-бет
[8] Тұлғалар – қаламгерлер. Ғарифолла Есім. Астана. Фоллиант. 2013. 236-бет
[9] Арабско – русский словарь. Ташкент. Камалак. 1994. 360-бет
[10] Дін мен діл. Қайрат Жолдыбаев. Алматы 2015. 2-том, 24-бет
[11] Мұсылмандық тұтқасы. Ыбырай Алтынсарин. Алматы 1991
[12] Жол табалық ақылмен. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Жидебай. 2006. 664-бет
[13] Міржақып Дулатұлы. Шығармалары. Алматы. Мектеп. 2013. 3-том, 80-бет
[14] Мәнһәдж (منهج) – мұсылманның ақидасын, іс-амалдарындағы жүгінетін басшылығын, мінез-құлығын, адамдармен болған өзара қатынасын, тіпті бүкіл ғұмырын қамтиды. Яғни, мұсылманның бұл дүниеде ұстанатын (ілесетін) жолы.
[15] Мансұқ (арабша منسوخ) – үкімі жойылған
