– Балғабек Әбдіқайымұлы, ислам дінінің асыл құндылықтарды дәріптейтінін әлем халықтары жақсы біледі. Десек те, соңғы жылдары орын алып жатқан мұсылман елдеріндегі қарулы қақығыстар мен түрлі террорлық әрекеттердің астарын ислам дінінен іздеу үйреншікті жағдайға айналды. Бұл кімнің қателігінен болып отыр? Мұсылмандарға қарсы теріс көзқарас қалыптастырып отырғандардың шынайы көксегені не?
– Бұл, біріншіден, ислам дінінің шынайы құндылықтарын дұрыс түсіне алмаған мұсылмандардың қателігінен дегім келеді. Екіншіден, ислам мен мұсылмандарға деген жеккөрушілік және мұсылмандық мәдениетті прогрессивті емес, “тоқырауда қалған, фундаменталистік және басқа мәдениеттерге қауіп төндіретін мәдениет” деп мұсылмандарға қарсы жаулық көзқарас қалыптасып отырған әлемдегі астыртын күштердің ықпалынан деп түсінуіміз керек.
Таразының бір жағында ислам елдеріндегі «Араб көктемі», Ирактағы сунниттер мен шииттердің билікке таласып бірін бірі қырып-жоюы, Кувейт-Ирак текетіресі, Пәкістан мен Ауғанстандағы үздіксіз терактілер, Сириядағы төңкеріс, Ливиядағы жағдай, Мысырдағы «Жасыл кітап» авторына жасалған озбырлық, Сауд Арабиясы Корольдігі мен Иеменнің арасындағы саяси шиеленіс, «аль-Кайда» және басқа да лаңкестік ұйымдардың әр жерде жойқын жарылыстар ұйымдастыруы, Ауғанстандағы Талибан, өзін өзі құрбандыққа шалатын жанкештілер мен «Халифат құру» мақсатын көздеген, жаппай жихадқа шақырған содырлар өздерін мұсылман ретінде көрсетіп, исламға деген үрейдің көрігін үрлеп отыр. Яғни, білімі таяз мұсылмандар ислам тарихында болмаған жағымсыз әрекеттерімен исламофобияға қызмет етіп жатыр. Ислам дінінің негізінде экстремистік, оның ішінде діни танымдарды жамылатын лаңкестік құрылымдармен ешқандай байланысы жоқ. Лаңкестіктің салдарынан ең бірінші ислам мемлекеттерінің азаматтары зардап шегіп отырғандарын бүкіл әлем көріп отыр. Мұхаммед пайғамбардың хадистерінде былай делінеді: «Дін – зорлық-зомбылықтан бас тарту. Ешқандай мұсылман баласы зорлық-зомбылықты қолдауға тиісті емес». Таразының екінші жағында, христиан әлемінде 2001жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ-тағы терактіден кейін исламофобияның күрт өсуі тұр. Сонымен қатар, мұсылмандардың христиандық дамыған мемлекеттерге, оның ішінде Еуропаға жүйесіз миграциясы да исламофобияның өршуіне себеп болды. Еуропалықтар мұсылмандарды жалқаулар мен жатыпішерлер, білім алуға ынтасыз, өркениеттің көшінен қалып кеткен сауатсыздар деп айыптағанымен, негізгі үрейлері мешіттердің көбеюі, жұма және айт намаздарында мұсылмандардың мешітке сыймай, көшелерге шығуы, оның қасында шіркеулердің қаңырап бос тұруы екенін жоққа шығаруға болмайды. Құранды өртегісі келген пастор Терри Джонс, Рим папасы Бенедикт XVI 2006 жылғы Регенсбурк қаласында исламға қатысты айтқан сыни сөздері, Франциядағы «хиджаб» киюге тыйым салу, Швейцарияда мешіт мұнараларын салуға тыйым салу, Франциядағы, Даниядағы Ислам пайғамбарының каррикатурасын жарнамалауы, Норвегиядағы Брейвиктің жасаған терактысы исламофобияның шоғын қоздатты.
– Яғни, діни көзқарастардың радикалдануы исламофобияның өршуіне әкеледі дейсіз ғой…
– Негізінен, ислам діні тек жалаң сенімнің ғана емес, ол – адамгершілік пен ғылымға негізделген биік мәдениет, өркениеттің діні. Ислам өркениеті он төрт ғасырдан бері бүкіл адамзатты сенім мен нанымына, тегі мен нәсіліне қарамай бейбітшілік пен ынтымаққа, сабырлылық пен тазалыққа шақырып келеді. Ислам діні тарих сахнасына көтерілгеннен бері ғылым-білім мен өркениеттің сарқылмас бұлағы екендігін әлем мойындауда.
Өкінішке қарай, заманымызда әлемнің бірқатар елдеріндегі діндар тұрғындардың кейбірінің көзқарастарының радикалдануы мәселесі тым шиеленісті жағдайда. Бітіспейтін, агрессивтік ислам идеологиясынан нәр алып отырған радикализм әлемдік қауымдастықтың басты назарында. Радикалданған мұсылмандардың әрекеттерімен байланысты экстремизм мен терроризм көріністері тұрғындар арасында исламофобияның өсуіне алып келіп, жағдайды шиеленістіре түсуде. Сонымен қатар, тұрғындар көзқарастарының радикалдануының себептеріне әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси факторлардан басқа, ислам ілімінің гуманистік, мәдени, жасампаздық бастауларының дағдарысы да жатады.
– Өзіңіз айтқандай, қоғамның радикалдануы, экстремистік көріністер мен терроризм сияқты жаһандық проблемалармен бетпе-бет келген уақытта тығырықтан шығу үшін еліміз халықаралық деңгейде қандай бастамалар көтерді?
– Ислам діні зорбалықты, жамандықты әмір етпейді, керісінше жақсылықты насихаттауды әмір етеді. Құран Кәрімнің Нахыл сүресінің 125-ші аятында: “Адамдарды Раббыңның жолына даналықпен және ең жақсы насихат түрімен шақыр әрі олармен ең көркем мінез арқылы іліммен күрес.” – деп, бұйырылған. Сонымен қатар, Құранда: “Кім бір адамды жазықсыз өлтірсе бүкіл адамзатты өлтіргенмен тең саналады. Ал кімде кім адамды өлімнен құтқарса бүкіл адамзатты өлімнен құтқарғанмен тең саналады ”(Мәйда/32) – деп, айтылады.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев Астанада өткен Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрлері кеңесінің 38-сессиясындағы сөйлеген сөзінде «Ислам қоғамдастығына бейбітшілік, жаңғыру, ғылыми-техникалық даму және өркендеу ауадай қажет. Ислам өркениетінің қайта өрлеуіне қызмет етіп, жаңа идеялардың алға жылжуына қабілет танытатын интеллектуалдық элитаны тәрбиелеу біздің міндетіміз болуы тиіс.Орта ғасырларда ислам әлемге математика, химия, астрономия, медицина, сәулеткерлік, философия мен поэзия салаларында ұлы жаңалықтар мен ашылуларды сыйлады. Бағдад, Кордова, Толедо, Александрия секілді қалалар бүкіл әлемнің интеллектуалдық орталықтары болып табылды. Олар ғалымдар, әдебиетшілер мен кітап шығарушылардың ірі қауымдастығын өздерінде шоғырландыра білді. Мұсылмандар көрші елдердің қызығушылығы мен таңданысын туындатқан қуатты интеллектуалдық өркениетті құра алды. Қайта өрлеу заманының қарсаңында христиандық Еуропа шығыс киімдерін киді және мұсылмандардың философиялық шығармаларын оқуды дәстүрге айналдырды. Араб цифрлары мен есептеу жүйесінің пайда болуы математикада, алгебрада, геометрияда танымдық төңкеріске әкелді. Осының негізінде Еуропаның мұнан кейінгі гүлденуіне қызмет еткен оқытушылық жүйесі қалыптасып, сәулеткерлік пен сауда дамыды. Міне, осындай қуатты тарихи іргетасқа сүйене және бірлесе отырып біз ислам өркениетінің интеллектуалдық рөлін қайта жаңғыртуға міндеттіміз. Мұсылман әлемінің интеллектуалдық ұлылығы мен жасампаздық күш-қуаты неліктен жоғалғандығын зерттеп, түсінуіміз қажет. Ислам елдері бай табиғи, адами, қаржылық ресурстарға ие бола отырып, неліктен әлемдік даму деңгейінде жоғарғы орындарға ие бола алмады? Неліктен ислам университеттері әлемдік жоғары білім жүйесінде өздерін көрсете алмай отыр? Соңғы жиырма жылда мұсылман елдерінде жаратылыстану және техникалық ғылымдар саласында әлемдік деңгейдегі жаңалық ашулардың болмау сыры неде?» – деп, мұсылман әлеміне әлемдік деңгейдегі алдыңғы қатарлы идеялардың пісіп-жетілуі мен жаңалықтардың ашылуына ақша мен табиғи ресурстар емес, бірінші кезекте интеллектуалдық орта мен қоғамдық-саяси ахуалдың қажет болатындығы туралы ой тастады.
Мұсылмандар осыған баса назар аударуы тиіс. Ислам негізінен мұсылмандардың бір-біріне және өзге діннің барлығына деген төзімділігі, байыптылығы және танымдылығы негізінде бірігуін жақтайды. Бұл ретте исламның бірінші кезекте жалпы адамзаттық құндылықтарды адамгершілік, төзімділік және әділеттілік қасиеттерді насихаттайтындығын атап көрсету керек.
– Ол үшін нақты не істеу керек деп ойлайсыз?
– Біріншіден, бүгін мұсылман уммасы исламның саяси зорлық-зомбылықпен, экстремизммен және лаңкестікпен ешқандай байланысы жоқ екендігін үзілді-кесілді мәлімдеп, саяси идеология ретінде діни фундаментализмге қарсы тұруды үйренуі қажет.
Екіншіден, өткен мыңжылдықтың орта ғасырларындағы Ислам, әлемдік ғылым мен мәдениеттің дамуына едәуір салым салды. Ислам ойшылдары діни ғылымдармен қатар адам білімінің басқа да гуманитарлық және табиғи салаларының өркендетті. Бұл фәлсафа, математика, медицина, астрономия, география. Бүгін мұсылмандар сол дәуірдегі жағдайына қайта жету үшін білім мен ғылымды игеруге ұмытылуы керек.
Үшіншіден, мұсылман әлемі және Батыс әлемі арасындағы ашық және әділетті үнқатысуды барынша жандандыру керек.
Қасиетті Құранда мұсылман емес адамдармен пікірталас және үнқатысу негізін жүргізу туралы былай делінеді: «Жаратқанның қасиетті жолына ғұламалықпен және ізгі ісіңмен баста және олармен болатын пікірталасты ізгілікпен жалғастыр». Бұл әртүрлі пиғылдағы экстремистердің әлемде өзара жаулық дәнін сеуіп, «өркениеттер қақтығысы» деген текетіреске тартып жатқан кезеңде ерекше маңызды болып табылады.
Қазақстанда мұсылман мешіттерінің мұнаралары, христиан храмдары мен иудейлік синагогалардың күмбездері бейбіт қатар өмір сүруі Қазақстанның бейбітшілік және толеранттылықты насихаттауға қосқан үлесі болып табылады.
Ислам уммасының «Исламофобияны» жеңуі үшін Қазақстаннан үйренетін тәжірибелері жеткілікті.
Лайым, елімізден береке-бірлік етпесін!
– Арнайы уақыт бөліп, сұхбат бергеніңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Гүлмира ШАРХАНҚЫЗЫ
