Қазақтың шежірешісі, ойшылы, этнографы, фольклортанушысы әрі ақыны Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Жетпіс екі тіл бар. Сол жетпіс екі тілдің ішінде ғараб тілінен асыл тіл жоқ. Оның асылдығы: «Сендер ой жүгіртсін, түсінсін деп, Біз ол Кітапты арабша Құран түрінде түсірдік», – деген аятпенен дәлел келді[1]. Онан соңғы тілде қазақ тілінен асыл, қазақ тілінен бай тіл жоқ. Сол ата-бабасының тілі болған қазақ тілін осы күнгі жүрген қазақтың жалғызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе еді: дін де осында, ғылым, білім де осында, әулиешілік те осында. Солай болғаны үшін бұрынғы өткен ата-бабаларымыз бәрі жақсы болып, әулие болып өтті», – дейді[2].
Қазақылықтың қаймағы бұзыла қоймаған, сөз арасы бөтен тілмен былғана қоймаған ХІХ-ХХ ғасырда өмір сүрген Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «ата-бабасының тілі болған қазақ тілін осы күнгі жүрген қазақтың жалғызы білмейді» деп дабыл қағуының мәнісі неде? «Қазақ тілін білмейді» дегеніне қарап, екі сөздің басын қоса алмай өзге тілде шүлдірлеген бүгінгідей шала қазақтар ол дәуірде де болған ба десең, бұнымыз қисынсыз әрі ақылға қонымсыз. Демек, бұл сөздің төркіні басқа мәселені меңзеуде. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы сол кездегі қазақтардың қазақ сөзінің түп төркінін, айтпақ болған ойын, бойына бүккен даналығын, тұңғиықтағы хикметін, тереңде жатқан мәнін, ойды сан саққа жетелейтін сырын білмейтіндігін айтып, налуда. Біз мақаламызда Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының сөзін назарға ала отырып қазақтың тіліндегі дінге, әулиелікке, ғылымға жеке-жеке тоқталып, тарқатып көрмекшіміз.
Қазақтың тіліндегі дін
Адамның ой-санасы, дүниетанымы, рухани хал-ахуалы не нәрсеге толы болса, оның тілінен де сол төгіледі. Яғни, адамның ішкі әлемі тілі арқылы сыртқа көрініс береді. Қазақтың «Әркім өз ойынан хабар берер» немесе «Ойы шолақтың сөзі олақ» дегені осы сөздерімізді қуаттай түседі. Тіпті, түрік халқының «дәруіштің пікірі не болса, зікірі де сол болады» деген мақалы да бұл ойымыздың түйіні болса керек. Демек, бір ұлттың дүниетанымын, наным-сенімін, рухани әлемін оның тілінен, сөз тіркестерінен, мақал-мәтел, нақыл сөздерінен тани аламыз. Ал қазақтың дүниетанымы, ой-санасы, рухани әлемі Ислам дінімен біте қайнасып жатқандықтан қазақ сөздерінің көбінің «түгін тартсаңыз», Ислам танымының «майы шығады». Ендеше Ислам ілімі бұлақ болса, қазақтың тілі сол бұлақтан нәр алған құрақ деуге болады.
Ислам сенімінде он сегіз мың ғаламның тізгіні құдірет қолында болған Аллаһ Тағаланың қалауынсыз, әмірінсіз, бұйрығынсыз ешнәрсе болмайтындығын білеміз. Ол нені қаласа, оған тек қана «бол» дейді, ол да бола қалады[3]. Әрбір іс, өзгеріс, құбылыс тек оның ғана әміріне бас иеді. Осынау сенім мен дүниетанымды қазақ бір ауыз сөзге сыйғызып, «Құдайсыз қурай да сынбайды» дейді. «Қурай» деп көп күш салмастан сындыруға оңай келетін шөп тектес өсімдіктердің сабағын айтады. Демек, сынуы оңай деген қурайдың өзіне де Алладан қуат берілмесе әрі қурайға «сын» деген әмір келмесе, адамның оған күші жетпейтіндігін, барлығы бір Аллаға ғана қатысты екенін қазақ қалай тауып айтқан десеңізші.
Күллі әлемнің жаратушысы Аллаһ Тағала болған соң, оны танып білу де әр адамға парыз. Қасиетті Құранда Аллаһ Тағала: «Мен жындар мен адамзатты тек қана Мені танысын, білсін һәм маған құлшылық етсін деп жараттым», – дейді[4]. Сондықтан да әрбір жанның танымы әуелі Құдайдан басталуы тиіс. Осыны ескерген қазақ «Білмес – Құдайды білмес, көрмес – түйені көрмес» дейді. «Білмес – Құдайды білмес» дегеннің мәнісі – надандықтың, білімсіздіктің ең зоры өзін жаратқан Иесін білмеуден, танымаудан келеді дегені. Сондықтан да, әрбір адам өзінің Иесін біліп, тануы тиіс. Адам Тәңірісін ең құрығанда айналасына көз салып, ой жүгіртіп, әлемнің, мақұлықтардың жаратылысына ақыл жүргізіп болсын табуы керек. Құран Кәрімнің «Ғашия» сүресінде: «Олар түйенің қалай жаратылғанына қарамай ма?! Аспанға қарамай ма?! Қалай биіктетіліп (тіреусіз) тұрғызылғанына?! Тауларға қарамай ма?! Қазықтай қағылып, жерді қалай ұстап тұрғанына?! Сондай-ақ жер жүзіне қарамай ма?! Қалай төселіп, тіршілік етуге қолайлы етілгеніне?!» деп адамды айналаға ой жүгіртіп, иесін ақылмен табуға шақырады. Ал жоғарыдағы мақалдың «Көрмес – түйені көрмес» деген бөлігі де Құранның осы аятынан тамыр алатын секілді. Себебі, «ақыры ілім алып, Құдайыңды тануға талпынбайды екенсің, ең құрығанда алдыңда жүрген түйеңе қарап, тәфәккүр етіп, Тәңіріңді тапсаң нетті? Неткен надан, көр соқырсың» деп тұрғандай. Сол себепті, «Олар түйенің қалай жаратылғанына қарамай ма?!» деген аятқа «көрмес – түйені көрмес» деп түйін жасаған қазақтың бұл сөзі де – надандықтың зоры Алласын танымаудан келетіндігін меңзеп тұрғандай.
Қазақ Құдайын танымас мұндай надандарды «антұрған» дейді. Не себепті «антұрған». «Антұрған» сөзі «ант» және «ұрған» деген, яғни берген анты, серті ұрған деген екі сөздер құралған. Бұл қандай ант, қандай серт? Аллаһ Тағала күллі адам баласынан рухтар әлемінде серт алған. Құран Кәрімде бұл ант: «Раббың Адамның бүкіл үрім-бұтағының беліндегі ұрпақтарын шығарып алып, оларды өз-өздеріне куә етіп: «Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?», – дегенде, барлығы бірауыздан: «Әлбетте, біз бұған куәлік береміз!» – деп жауап берді. Біз мұны қиямет күні: «Расында, біз бұдан бейхабар едік», – деп сылтау айтпауларың үшін істедік»[5], – деп баяндалады. Бұл келісімді, антты араб тілінде «әл-Мисәқ» (الميثاق) дейді. Қазақ «әлхәмдулилляһ, әл-Мисақтан бері мұсылманмын» деуінің мәнісі осында. Міне, әл-Мисақтағы осы антын бұзып, Раббысын танымай, оған бойсұнбай өтетін болса, қазақ ондай адамды «антұрған» деген. «Ол азғындар Аллаға берген уәдесінде тұрмай, сертін бұзады… Екі дүниеде де зардап шегетіндер, міне, солар», – дейді Аллаһ Тағала Құран Кәрімде[6] антұрғандар жайлы.
Бұл «антұрғандар» соңында қайтар жері Аллаһ тарапы екенін білуі тиіс. Қасиетті Құранда «Жауапқа тартылу үшін түгелдей Оның дәргейіне қайтарыласыңдар»[7] деген талай аят бар. Сондықтан да қазақ адамның дүниеден озғанын «өлді» демейді, «қайтыс болды» дейді. Қазақ ақыретке, өлгеннен соң өмір барына, Қиямет күніне деген сенімді «қайтыс болды», «қайтты» деген екі-ақ ауыз сөзге сыйғызған. Өлу деген сөз «бір жолата жоқ болу» деген ұғымды береді. Сондықтан да, Аллаһ Тағала Құран Кәрімде: «Жан біткеннің бәрі өлімнің дәмін әйтеуір бір татады. Содан кейін Бізге қайтарыласыңдар!» – дейді[8]. Аятта «өлесіңдер» демейді, «өлімнің дәмін татасыңдар» дейді. Өлім – бұл дүниеден арғы дүниеге өтетін көпір тәрізді. Сол үшін Абай Құнанбайұлы:
«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.
«Мені» мен «менікінің» айрылғанын
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес», – деп[9], қайтыс болған адамға «өлді» дегендерді надандықпен теңеген. Себебі, «өлді» десек, Аллаға және ақыретке деген сенім мен ұғымды сызып тастаған боламыз. Міне, мұның бәрі қазақтың тіліндегі дін емей, немене?
Қазақтың тіліндегі әулиелік
Әуелі «әулиелік» дегеніміз не, соған тоқталсақ. «Әулие» «сөзі» араб тілінде дос деген мағынаға саятын «уәли» сөзінің көпше түрі. Яғни, «әулие» достар деген мағынаны береді. Ислам дінінде нәпсінің құлдығынан құтылып, үнемі Алланы ғана зікір ететін, дүниенің қызығына алданбай, оны жан-көңілімен тәрк ететін Алланың достарын «әулие» деп атайды. Аллаһ Тағала Құран Кәрімде: «Біліп қойыңдар, расында, Алланың әулие құлдары үшін (әсіресе, ақыретте) ешқандай қорқыныш жоқ һәм олар әсте мұңаймайды», – деген[10]. Демек, «қазақтың сөзіндегі әулиелік» дегеніміз ақыреттік өмірге дайындыққа насихаттайтын түйіні мен ойы бар сөздер деп ұқсақ керек. Ендеше бұған да бірнеше мысал келтіре кетейік.
Қазақта «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» деген сөз бар. Баяғыда «Шәрик» есімді итіміз болған еді. Бастапқыда ағамның иті болатын. Бір соғым сойғанымызда әлгі ит ағамызбен еріп келді де, барлық қан-жын соның басына төгіліп, жақсылап бір тойды. Содан кейін Шәрик біздің үйдің итіне айналды. Сол кезде осы мақал еске түскен еді. Сөйтсек, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының бұл мақалға берген түсініктемесін оқи келе, мақалдың меңзегені біз ойлағандай емес екеніне көзім жетті. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы бізге бұл мақалдың айтпақ ойын, түпкі мәнін жақсы талдап береді. Ол: «Қазақта бір мақал бар: «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне». Қазақ соның айтуын білсе де, мағынасын білмейді», – дей келіп, бұл сөздің шыққан төркінін Пайғамбарымыздың хадисіне әкеп тірейді. Ол: «Бұл хадис шарифта «حب الوطن من الايمان» (Отанды сүйі – иманнан) мағынасынан алынған сөз. Яқин (анық, айқын) біл: Адам ұғлы болса, ұрпағы; Отанның асылы: сыйдүр бізге топырағы. Адамның асыл шыққан жері, рухының өрбіп-өңдіген жері – Құдай Тәбәрәк уа Тағаланың құдірет қасы, ал денесінің шыққан жері – топырақ. Мұнан мағлұм болды: шын жұрты, шыққан жұрты – ақырет ғаламы»[11], – дейді. Демек, күллі адамзаттың атасы саналған Адам (а.с.) пайғамбардың жаратылған Ақырет әлемі әрі алғашқы табаны тиген Жәннат топырағы оның белінен тараған барша адамзат үшін туған жер, отан саналады. Мақалдағы «туған жер» сөзі де осы Ақырет әлемі. Ендеше Ақырет әлемінен бұл дүниеге келген жанның, яғни рухтың бар қарекеті ақыреттің қамын ойлап, күйін күйттемек болса керек. Шәкәрім Құдайбердіұлы айтпақшы, «өлмес жанға өзгермес орын керек, Сондай іске ұмтылсақ шаттанады»[12]. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Ердің ері, егеудің сынығы» болған жан ақырет жұмысын қоштап, соның жабдығын ойлап, есі-дерті туған жері сонда болады», – деп, нағыз ер ақыреттің қамы үшін қарекет қылатынын айтады. Бұл жерде мынаны да ескере кету керек, «ер» сөзі қазіргі күні қолданып жүргеніміздей тек «еркек» деген ғана мағына бермейді, сопылық ілімде ақыреттің қамын ойлаған, дүниеге көңіл қоймаған Алланың достарын, яғни әулиелерді де «ер», «ерен» деп атаған. Бауырлас түрік халқы осы күнге дейін «ер» сөзін әулие, Алланың адамы, ақиқат жолына ерген, мүршид мағыналарында қолданады[13].
Ал енді «ит тойған жеріне» сөзінің мәнісіне келер болсақ, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының: «Жалған дүниенің жүзі – ішпек, құшпақ үшін болған тойған жері болды. Ер болмаған, ерлік ісін қыла алмаған – жұртта қалған жемтік өлексені қиып кете алмаған иттей болып, дүниешілігімен (дүние шылығымен) алданып қалады»,[14] – дегеніндей, бұл дүниенің ғана тірлігін қылып, Ақырет әлемін ұмытқан жандарды қазақ адам қатарына қоспай, итке теңеген екен. Мақалдың бұл бөлігі де Құран Кәрімнің: «Аллаһ иманды болып, жақсы іс істегендерді ағып жататын жұмаққа кіргізеді. Ал кәпірлер пәни дүние игіліктеріне зауықтанып, хайуанша ішіп-жеп қарын тойғызады. Ақыретте олардың орны тозақ»[15], – деген аятымен мағыналас екенін көреміз.
Енді «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды» деген сөзге тоқталсақ. Бұл сөзді кейде екі адамның бір мекемеге бірдей басшы бола алмайтындығын меңзеп айтып жатамыз. Алайда, қазақтың түгел сөзінің түбі діннен тамыр алатындықтан, бұл сөз де діни мән-мағынаға, терең ұғымға, ақыреттік сенімге ие бір сөз.
Бұл сөздегі қазан қазақтың түпкі ұғымында – жүрек болса, қошқар басының бірі – ақырет махаббаты да, екіншісі – дүние махаббаты. Дініміз бір жүректе ақырет пен дүние махаббаты бірге тұрмайтындығын ескертеді. Жүректе ақыреттің қамы болуы тиіс, ол болмаса, дүниеге деген махаббат орын алады. Бірі табылған жерде екіншісіне орын жоқ. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.): «Дүниені сүйген ақыретіне зарар келтіреді, ақыретті сүйген дүниесіне зарар келтіреді. Сондықтан да, өтпелі «фәниден» гөрі, мәңгілік «бақиды» таңдаңыздар», – деген[16]. Хазіреті Иса Пайғамбар да: «Су мен оттың басы бір ыдыста қалайша бірпесе, дүние махаббаты мен ақырет махаббаты да мүминнің жүрегінде дәл солай бірге бола алмайды», – деген[17]. Абай Құнанбайұлы да бұған қатысты былай деп ойын әдемі өрнектейді:
…Кім жүрер тіршілікке көңіл бермей,
Бақи қоймас фәнидің мінін көрмей.
Міні қайда екенін біле алмассың,
Терең ойдың телміріп соңына ермей.
Дүниеге дос ақиретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.
Дүниеге ынтық, махшарға амалсыздың
Иманын түгел деуге аузым бармас.
Осының бәрін ескере келе қазақ бұған «екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды» деп керемет түйін жасаған айтқан.
Жалпы, қазақтың сөздерінің қолданыс аясы өте кең. Сыртқы мағынасынан бөлек, ішкі, астарлы мағынасы да тұнған қазына. Сондай сөздің тағы біреу «Іштен шыққан жау жаман» мақалы. Отырардың күйреуіне іштең шыққан жау себепкер болды деп «Іштен шыққан жау жаман» деп түйіндейміз көбіне. Ал негізінен «іштен шыққан жауды» қазақ нәпсі үшін де қолданғанын біле бермейміз. Ислам ғұламасы Имам Ғазали: «Шайтанға қарсы соғыста сенің ішіңде шайтанның бір жақтасы бар. Ол – нәпсіңнің азғын қалаулары», – дейді[18]. Демек, нәпсі – шайтан атты дұшпаныңмен соғыста ішіңнен есік ашып беретін іштен шыққан жау екен. Себебі, Құранда айтылғандай «Қу нәпсі әрдайым жамандықты бұйырады»[19]. Ал нәпсісін тізгіндеп, Алланың әміріне бойұсынып, Оған ғана тәуекел еткен жандарға шайтанның пәрмені жүрмейді[20]. Ал нәпсісіне бой алдырғандарға «ата жауынан» құтылу жоқ. Бұл жерде «ата жау» сөзінде қазақтар тек шайтан үшін қолданғанын атап өткіміз келеді. Себебі, Аллаһ Тағала Адам атамызға «сәжде ет» деп әмір еткенде сәжде етпей, соның нәтижесінде Алланың қаһарына ұшырап, мәңгілік тозақ отына күйетін Ібілісті жерге түскенде Адам ата мен Оның ұрпағына дұшпан болып өтуге ант ішкен. Құранда бұған қатысты талай аят бар, солардың бірнешеуін мысал етер болсақ, төмендегідей:
«Уа, Адам! Шүбәсіз, мынау саған да, әйеліңе де қас дұшпан. Сондықтан да, абайла, екеуіңді бірдей Жәннаттан шығарып жібермесін»[21]
«Аллаһ Адам мен жұбайына: «Екеуің де жұмақтан жерге түсіңдер! Бәрің де жерге түсіңдер, бұдай былай біріңе-бірің дұшпансыңдар»[22].
«Уа, Адамның балалары! Мен кезінде сендерге: «Шайтанға құлдық ұрып, табынбаңдар! Шүбәсіз, ол сендерге анық дұшпан! Маған ғана құлшылық етіңдер! Ең түзу жол, міне, осы», – деп бұйырмаған ба едім?!»[23].
Міне, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының: «Қазақ мақалының мағынасы аят мағынасымен бір жерден шығып отырады, ғибарасы (айтылуы) басқа болғанымен, түп мағынасы бір»[24], – дегеніндей, бұл да қазақтың тіліндегі әулиелік емей, немене?
Қазақтың тіліндегі ғылым
Енді қазақтың тіліндегі ғылымға келсек. Соңғы кездері ғылымда судың қасиеті өте көп зерттеліп жүр. 2006 жылы «Ресей» телеарнасы «Судың ғажайып құпиясы» деген деректі фильм түсірді. Сол фильмде судың бойында ақпарат сақтау қасиеті барын, сол ақпаратқа байланысты құрамының, құрылымының өзгере алатынын зерттейді. Былайша айтқанда, су магнитафон лентасы секілді «естіген», «көрген» ақпаратын жазып отырады. Ресейдің жаратылыстану ғылымы академиясының академигі Коротковтың зертханасында адам көңіл-күйінің суға қалай әсер ететінін көру үшін бірнеше зерттеу жұмыстары жүргізілген. Зерттеу барысында суға жағымды және жағымсыз сөздер айтылып, микроскоппен бақылайды. Нәтижесінде судың құрамынан үлкен өзгерістер байқаған. Яғни, жақсы сөздер айтылып, жағымды әуендер қойғанда судың кристалдары әдемі симметриялық пішін түзіп, көркем кейіпке енген. Ал жағымсыз жаман сөздер айтылған судың кристалдары үйлесімді пішіннен айрылып, ретсіз түзілген.
Бұл зерттеу нәтижелерін Жапон ғалымы Эмото Масару да қуаттап, осыған ұқсас зерттеу жасаған. Эмото Масару үш ыдысқа бірдей су құйып, түбіне бірдей күріш салады. Сосын үш ыдысқа бір ай бойы үш түрлі сөз айтады. Біріне – «рахмет», екіншісіне – «мен сені жек көремін» дейді, үшіншісіне мүлдем көңіл бөлмейді. Бір ай өткен соң әлгі ыдыстардан мынандай өзгеріс көреді: «рахмет» деген ыдыстың күріші көктеп, өскін шығып, иісі хоштана түскен. «Мен сені жек көремін» деген ыдыстың күріші көгере бастаған. Ал мүлдем көңіл бөлмей, қараусыз қалдырған ыдыстың күріші қарайып, шіруге айналған, суы болса саси бастаған. Бұл тәжірибеден байқайтынымыз ыдыс бір, су бір, күріш бір, тек сөз әр түрлі. Демек, сөздің суға қандай да бір әсері болады деген сөз. Мұндай зерттеу мысалдары тізе берсең өте көп. Дінде де суға дұға оқып, дем салып ішетін тәжірибе бар. Қарап отырсаңыз, судың қасиетіне қатысты ғалымдар қаншама зерттеу жасап, еңбектер жазған. Жапон ғалымының да осы мәселеге қатысты том-том кітабы бар. Орыстар болса, үлкен деректі фильм түсірген. Ал қазақ тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін «Сұмырай келсе, су құриды» дейді. Мұнда су жоғалып кетеді деген сөз емес, қазақ сұмырай келсе, судың құрамы құритынын айтқан. Ал «сұмырай» деген кім десеңіз, қазақ «суық сөзді сұмырай ғана айтады» немесе «суық сөз сұмырайдан шығады» деген. Яғни, жаман сөздің иесін қазақ «сұмырай» дейді екен. Демек, үйге сұмырау келсе, аузынан шыққан жаман сөзден су да, сумен жасалған асың да құриды деген сөз. Осының бәрі қазақтың тіліндегі ғылым емей, немене? Сондықтан да, адам жанының 70 пайызы судан тұратындығын ескерген қазақ адамға жақсы сөз сөйлеуді насихаттап, «жақсы сөз – жан дауасы» деген.
Қорытындылай келгенде, Рухани жаңғыру қазақ тілінің жаңғыруында жатыр. Алайда, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «сол ата-бабасының тілі болған қазақ тілін осы күнгі жүрген қазақтың жалғызы білмейді» деген өкініші әлі де өзекті.
Салтан САЙРАНҰЛЫ
[1] Құран Кәрім, «Юсуф» сүресі, 2-аят
[2] Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары, 11-том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2007. – 73-бет.
[3] Құран Кәрім, «Бақара» сүресі, 117-аят
[4] Құран Кәрім, «Зәрият» сүресі, 56-аят
[5] Құран Кәрім, «Ағраф» сүресі, 172-аят
[6] Құран Кәрім, «Бақара» сүресі, 27-аят
[7] Құран Кәрім, «Бақара» сүресі, 28, 46, 223, 245, 285-аяттар
[8] Құран Кәрім, «Ғанкабут» сүресі, 57-аят
[9] Абай (Ибраһим Құнанбаев), «Өлең – сөздің патшасы» шығармаларының бір томдық жинағы. Халықаралық Абай клубы, 2006ж. 192-бет.
[10] Құран Кәрім, «Юнус» сүресі, 62-аят
[11] Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары, 13-том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2007. – 6-бет.
[12] Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармалары: Өлеңдері, дастандары. – Алматы: «Ел-шежіре», 2008. Т-1. – 91-бет.
[13] Сүлейман Улудағ, Тасаууф терминдері сөздігі. – Ыстамбұл: Кабалжы Йайынжылык, 2012. 124-бет. (Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. – İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012. 124.s.).
[14] Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары, 13-том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2007. – 6-бет.
[15] «Мұхаммед» сүресі, 12-ші аят.
[16] Тирмизи, 2322; Ибн Мәжә, 4112.
[17] İmam-ı Gazali, Mükaşefetü’l Kulub. – İstanbul: Çelik Yayınevi, 2014. 181.s.
[18] İmam-ı Gazali, Mükaşefetü’l Kulub. – İstanbul: Çelik Yayınevi, 2014. 28.s.
[19] Құран Кәрім, «Юсуф» сүресі, 53-аят
[20] Құран Кәрім, «Нахыл» сүресі, 99-аят
[21] Құран Кәрім, «Таһа» сүресі, 117-аят
[22] Құран Кәрім, «Таһа» сүресі, 123-аят
[23] Құран Кәрім, «Ясин» сүресі, 60-61-аяттар
[24] Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары, 11-том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2007. – 171-бет.
