Сұрақ: Әруақтарға Құран бағыштаудың пайдасы тие ме?
Бақилық болған адамның артынан Құран – бағыштау көптеген мұсылман елдерінде кең тараған үрдіс. Оның ішінде өзіміздің қазақ жұртшылығы да бар. Қазақ – Құранды өмірінің темірқазығы етіп, ерекше қастерлей білген халық. Мұны кешегі бабаларымыздың айтып өткен аталы сөздерінен аңғаруға болады. Мысалы, Қаблиса (Қабан) жыраудың (1733-1824):
«Бақыт қайда барасың?
Үйінде тұрған Құраны,
Расул Алла ұраны,
Тәртіпті үйге барамын»[1] – деген өлеңі, сондай-ақ, данышпан Абайдың:
Құран рас Алланың сөзідүр ол,
Тәуилін[2] білерлік ғылымың шақ[3] – деген өлең жолдары осының айғағы.
Қазақ халқының Құранға деген иманы мен құрметі сол – қайтыс болған адамының артынан да ұдайы Құран оқып, Алладан медет тілеп, сол оқылған Құранның сауабын марқұмға бағыштап отырады.
Бұл мәселе кейбір адамдардың айтып жүргеніндей – ойдан шығарылып, дінге қосылған жаңалық, яғни бидғат емес. Мұның шариғи негізі бар. Ал шариғатта негізі болған нәрсе – дінге енгізілген жаңашылдық болып есептелмейді, керісінше, діннен саналады. Енді осы мәселені жан-жақты талдап көрейік.
Ең әуелі мәселе түсініктірек болу үшін, төмендегі мына тақырыптардың басын ашып алайық:
Қайтыс болған адамға қатысты сауабы үзілмейтін істер
Адам дүниеден өтсе де, артынан үзілмей барып тұратын жақсылықтар бар. Бұған қатысты ғалымдар арасында қайшылық жоқ. Өйткені бұл мәселе шариғи дәлелдермен нақты бекітілген. Енді осы дәлелдерге тоқталып өтейік.
Әбу Һурайра (р.а.) жеткізген хадисте Алла елшісі (с.ғ.с.): «Адам баласы дүниеден озғанда, үш түрлі ісінен өзге барлық істері тоқтап (кітабы жабылып) қалады. Тоқтамайтын істері: үзілмейтін садақа[4], адамзат игілігі үшін қалдырған пайдалы ілімі және артынан дұға жасайтын ізгі ұрпақ»[5], – деген.
Басқа хадисте Алла елшісі (с.ғ.с.): «Расында, адамның жәннатта дәрежесі көтеріледі. Сол кезде ол: «Бұл қалай болды?», – деп таң қалады. Сонда оған: «Балаңның сен үшін жасаған дұғасы себепті», – деп жауап беріледі»[6], – деген.
Әбу Һурайра жеткізген басқа хадисте Алла елші (с.ғ.с.): «Мүмін дүниеден озған соң амалы мен жақсылықтарынан пайдасы тиетіні – үйреткен және таратқан ілімі, артында қалдырған салиқалы ұрпағы, мұра етіп қалдырған мұсхаф (Құран) пен салған мешіті, сондай-ақ, жолда қалғандар үшін салып кеткен үйі, не ағызып кеткен өзені, денсаулығы бар кезінде әрі тірі кезінде мал-мүлкінен шығарған садақасы, бұлар оған дүниеден озған соң пайдасын тигізеді»[7], – деп баяндаған.
Пайғамбарымыздың (с.а.с.) аталмыш хадистерінен, қайтыс болған адамның артынан сауабы үзілмейтін амалдардың бар екеніне нақты көз жеткіземіз. Сондай-ақ жоғарыда айтып өткеніміздей, бұл мәселеге қатысты ғалымдар арасында қайшылық жоқ.
Тақырыбымызды одан әрі аша түсу үшін келесі тоқталатын мәселе ол:
Орындалған ізгі амалдың сауабын қайтыс болған адамға бағыштаудың немесе сыйлаудың шариғи дәлелі
Ғалымдарымыз жасалған жақсылық пенберілген садақаның, шалынған құрбандық пен жасалған дұға сауабыныңмарқұмғатиетініне бірауыздан келіскен. Осыған қатысты Ибн Аббас (р.а.): «Бір кісі Алла елшісіне келіп, анасының өмірден озғанын естіртті де: Анамның атынан садақа берсем, оған тиеме?», – деді. Пайғамбарымыз: «Иә», – деп жауап берді. Сонда әлгі кісі: «Менің құрма бағым бар, соны садақа еткеніме өзіңді куә етемін»[8], – деген.
Сондай-ақ Айша (р.а.) және Әбу Һурайрадан (р.а.) жеткен хадисте: «Алла елшісі (с.а.с.) құрбан шалғысы келсе мүйізді, піштірілген, ноғала екі семіз қошқарды алдырып, біреуін Алланың жалғыздығы мен Пайғамбардың (с.а.с.) елшілігін мойындаған үмбетінің атынан, екіншісін Мұхаммед пен әулетінің атынан шалатын еді»[9], – деп айтылады.
Негізгі тақырыпты қозғар алдын, жоғарыда келтірілген хадистерге тоқталып өтуіміздің себебі – қайтыс болған адамның артынан сауабы үзілмейтін амалдардың бар екендігінің, сондай-ақ, орындалған ізгі амалдың сауабын қайтыс болған адамға бағыштау немесе сыйлаудың шариғи негізі бар екенін дәлел тұрғысынан айқындап, көрсету еді. Өйткені бұл мәселені түсінген адам, қозғайын деп отырған тақырыбымызды, яғни, марқұмның артынан Құран бағыштау мәселесін оңай түсіне алады.
Әсілінде бағышталып оқылған Құран сауабының марқұмға тиіп-тимейтініне қатысты ғалымдар арасында екі түрлі қөзқарас бар. Бірінші көзқарастағы ғалымдар, бағышталып оқылған Құран сауабының марқұмдарға тимейтінін айтса, екінші көзқарастағылар тиетінін айтқан.
- Оқылған Құран сауабы марқұмдарға тимейді деген көзқарасты ұстанатын ғалымдар, дәлел ретінде бұл мәселеге қатысты нақты бір шариғи мәтіннің келмегенін алға тартады.
- Оқылған Құран сауабы марқұмдарға тиеді дейтін көзқарасты ұсатанатын ғалымдардың дәлелі:
а) Марқұмдарға Құран оқуға болмайды деген де нақты хадис жоқ;
ә) Көпшілік әһли-сүннет ғалымдары Құран сауабының марқұмдарға тиетінін айтқан;
а) Оқылған Құран сауабы марқұмдарға тимейді деген көзқарасты ұстанатын ғалымдар, бұл мәселеге қатысты нақты бір шариғи мәтіннің келмегенін алға тартса, Құранның сауабы марқұмдарға тиеді деген көзқарасты ұстанған ғалымдар, Құран оқуға болмайды деген де нақты хадис жоқ дейді. Керісінше, қайтқан адамға арналып берілген садақа, ұсталған ораза, өтелген қажылық сынды т.б. жақсылықтардың сауабының марқұмға жететінін білдірген сахих хадистердің бар екенін алға тарта отырып, дәлел ретінде төмендегі хадистерді келтіреді.
Әбу Һурайрадан (р.а.) риуаят етілген хадисте Алла елшісіне (с.а.с.) бір кісі келіп: «Әкем дүниеден өтті, бірақ, артында қалған дүниесін өсиет етпеді. Әкемнің орнына дүниесінен садақа етіп берсем, күнәлары кешіріледі ме? – деп сұрады. Алла елшісі (с.ғ.с.): «Иә», – деп жауап берді»[10].
Бұхари мен Муслимнің сахих жинағында келген ибн Аббастың риуаят еткен хадисінде: «Бір адам Алла елшісіне (с.ғ.с.) келіп: «Уа, Алланың елшісі! Менің анам мойнында бір айлық оразасы бар күйде дүниеден өтті. Анамның мойнындағы оразасын менің өтеуіме бола ма?», – деп сұрайды. Алла елшісі: «Егер анаңның біреуге қарызы болса, оны өтер ме едің», – дейді. Әлгі адам: «Иә», – деп жауап береді. Сонда Пайғамбарымыз: «Алла алдындағы анаңның қарызы өтелуге әлде қайда лайығырақ», – делінген.
Ибн Аббастан риуаят етілген басқа бір хадисте: «Жуһайна тайпасынан болған бір әйел кісі Алла елшісіне келіп: «Анам қажылық жасауға нәзір еткен еді, бірақ, өкінішке орай қажылығын жасамас бұрын дүниеден өтті. Енді мен анамның орнына қажылық жасай аламын ба?(яғни анамның қажылығын өтей аламын ба?)», – деп сұрайды. Сонда Алла елшісі: «Егер анаңның біреуге қарызы болса, оны өтер едің ғой, ендеше, Алла алдындағы анаңның қарызы өтелуге әлде қайда лайығырақ», – деп жауап береді.
ә)Көпшілік әһли-сүннет ғалымдары Құран сауабының марқұмдарға тиетінін айтқан.
Әбу Ханифа мен Ахмад ибн Ханбалдың, сондай-ақ, кейінгі Мәлики ғалымдары мен бір топ Шафиғи ғұламаларының көзқарасы бойынша да, бағышталып оқылған Құран сауабы өліге тиеді.
Сондай-ақ, Ибн Қудаманың «әл-Муғни» атты кітабында Ахмад ибн Ханбалдың айтқан сөзі келтіріледі: «Бізге жеткен хадистерде, бағышталып жасалған жақсылық сауабының марқұмдарға тиетіндігі айтылған. Сондай-ақ, барлық аймақтағы мұсылмандар Құран оқып, сауабын марқұмдарға бағыштауда және бұған ешкім қарсылық білдіріп жатқан жоқ. Демек, ғалымдар арасында осы амалдың дұрыстығына қатысты ижмағтың[11] барын көреміз»[12]
Ибнул Қаийм әл-Жәузия[13] да: «Жасалған жақсылық пен оқылған Құранның сауабы өліге тиеді» деген көзқарасты таңдаған.
Мәлики мәзһабын ұстанушы үлкен тәпсір ғалымы Қуртуби бұл жайлы: «Бұл тақырыптағы еш талассыз нәрсе – берілген садақа сауабының өліге тиетіндігі. Ал енді садақаның сауабы өліге тиетіні секілді оқылған Құран мен дұға, истиғфарлардың да пайдасы өліге тиеді. Өйткені бұлар да садақаға жатады. Садақа тек ақша, дүниемен шектелмейді»,– деген[14].
Сондай-ақ, Мағқал ибн Ясардан жеткен риуаятта Алла елшісі (с.ғ.с.): «Өлілеріңе «Йасин» сүресін оқыңдар»[15], – деген. Хаким мен ибн Хиббан хадиске сахих деп баға берген.
Ғалымдарымыз жоғарыда келген хадистердің бәрін саралай келе, марқұмның атынан берілген садақаның, ұсталған ораза мен өтелген қажылықтың сауабы секілді, оқылған Құран сауабының да оларға жететінін айтады. Садақа, ораза, қажылық, мұның бәрі өз алдына бір ғибадат және осы аталмыш ғибадаттардың барлығы қайтқан адамға арналып жасалатын болса, сауабының жететіндігіне Пайғамбарымыздың хадистері арқылы куә болдық.Сондай-ақ Құран оқудың да ғибадат екендігіне қатысты хадистер келген. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кімде-кім Алланың кітабынан (Құраннан) бір әріп оқитын болса, оған бір жақсылық жазылады. Ал әрбір жақсылық он еселенеді. Мен Әлиф, Ләм, Мимді (бәрін қосып) бір әріп демеймін, Әлиф – жеке бір әріп, Ләм – жеке бір әріп, Мим – жеке бір әріп (әрқайсысына жеке-жеке сауап жазылады)»[16], – деген.
Садақа, ораза, қажылық, намаз секілді діни рәсімдердің ғибадат саналғаны секілді, Құран оқу да өз алдына жеке ғибадат болып есептеледі. Ал жоғарыда келген Пайғамбарымыздың сахих хадистері, ораза, қажылық, садақа секілді ғибадаттар бақилық болған адамға арналып атқарылған жағдайда сауабының жететіндігін көрсетуде. Демек, Құран да бұл үкімнен тысқары қалмайды. Өйткені Құран оқу да ғибадат болып есептеледі.
Бүгінгі күні халық арасында бүйректен сирақ шығарып, өліге Құран бағыштау дінге енгізілген жаңашылдық (бидғат), Құран өлілерге емес тірілерге түсірілген деп байбалам салып жүргендер бар. Рас, Құран ең әуелі тірілерге түсірілген. Яғни Құранды оқып, оның үкімдеріне амал ету қажеттігі бірінші орында. Бұған ешкімнің таласы жоқ. Алайда дінде негізі бар, көптеген әһли-сүннет ғұламалары, олардың ішінде мәзһаб имамдары оң пікір танытқан, сондай-ақ, халқымыздың салт-санасына сіңісті болған – өлілерге Құран бағыштау мәселесін дінге енгізілген жағалық деуге мүлдем келмейді.Шала сауаттылардың қазақтың бұл әдетін жоққа шығаруының астарында мына себептер жатыр:
- Діннің негіздерін жете түсіне алмау. Усулул фиқһ, хадис ілімдері, Құран ілімдері секілді ғылым салаларын білмеу. Тіпті олардың кейбірі мұндай ілімдердің бар екенінен де хабарсыз;
- Діни мәтіндердің сыртқы формасына ғана үңілу (яғни буквализм);
- Өзінің діни ұстанымын бір ғана ғалымның көзқарасына негіздеу;
- Айтылған басқа дәлелдерді (көкейге күдік ұялатады деп) қабылдамау;
- Тарихты жетік меңгермеу;
- Елінің салт-дәстүрін жақсы таный алмау;
- Өзге елдің әдет-ғұрпынан әсерлену және соны дін деп білу.
Көріп отырғанымыздай қазақтың қайтыс болған кісілердің артынан Құран бағыштауы – ислам дінімен қатар келіп, халықтың қанына сіңіп кеткен мұсылмандық дәстүр.
Алау Әділбаев
[1]Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2006. – 161-б.
[2]Тәуил/араб/ – түсінігі, түсіндірмесі.
[3]Он ғасыр жырлайды 273-б.
[4]Яғни, мешіт, медресе, аурухана және көпір сияқты халықтың игілігіне жарайтын нысандарды салып, үздіксіз сауапқа бөлейтін игі істер.
[5]Мүслим, уасыйя 14.
[6]Сунан ибн Мәжаһ, 2/1207.
[7]Сунан ибн Мәжаһ, 1/188.
[8]Сахих Бұхари, 2/102.
[9]Сунан ибн Мажа 2/1043.
[10]Хадис Муслимнің сахихында және Ахмадтың Муснадында келген.
[11]Ғалымдардың шариғи бір мәселеге қатысты бір ауыздан келісуі
[12]Бурһануддин Ибрахим ибн Мухаммад. әл-Мубди шарх әл-Муқни. –Бейрут: «Дарул китаб әл-илмия», 1997.– 2-т., –254-б., Сайд Сабиқ. Фиқһу әс-Сунна. – Бейрут: «Китаб әл-арабия», 1971.– 1-т., –570-б., әл-Баһуути. Кәшшаф әл-Қинаа. –Бейрут: «Дәрул китаб әл-илмия», (жылы көрсетілмеген), –2-т., –147-б.
[13]Ибн Тәймияның үлкен шәкірттерінің бірі
[14] ЖолдыбайұлыҚ. Дін мен діл 1. –Алматы: Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры, 2011. –82-б.
[15]Әбу Дәуід, 8-том, 385-бет. Муснад Ахмад. Әс-сунанул-Кубра лин-Насайй. Әл-муғжамул Кубра лит-Табарани. Шуғабул-иман лил Байһақи, 4-том, 469- бет. Сахих ибн Хиббан, 12-том, 496-бет.
Бұл хадисті Дәрақутни және Ибну Қаттан әлсіз десе де, Ибн Хиббан мен әл-Хаким сахих деп баға берген. Ибн Хиббан хадистегі «өлілеріңе» деген сөзді «әл үстінде, өлім төсегінде жатқан адам»деп жорамалдаған. Оның бұл жорамалына Мухибб әт-Табари, хадисте «өлілеріңе» деп нақты айтылғандықтан, оны басқаша жорамалдау үшін басқа қуатты дәлел керек деп қарсы жауап берген.
[16]Суанан әт-Тирмизи, 5/175.
