АСТАНА. 7 тамыз. Е-ІSLAM.KZ. – Әдебиеттің қашан да көштің жүгін көтергені мәлім. Арғы-бергі тарихымыздан белгілісі – әдебиеттің қазақтың салт-дәстүр, тұрмыс тіршілігімен қатар, ата-бабамыз ұстанған ислам діні тақырыбын да ұдайы көтеріп отырғаны. Осы орайда Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі Төрағасының кеңесшісі, шығыстанушы-түрколог, филология ғылымдарының кандидаты Айнұр Әбдірәсілқызы “Әдебиет – имандылықтың күретамыры” деген сұқбатын оқырман, өздеріңізге жолдап отырмыз. Сұқбаттан Жүсіп Баласағұн еңбектеріндегі дін тақырыбының қозғалу жайын толығырақ біле аласыздар! Оқи отырыңыз!
– Айнұр Әбдірәсілқызы, ортағасырлық түркі әдебиетінің маманы ретінде ең алдымен осы кезең әдебиетінің әлем әдебиеті тарихындағы орны жайлы айтып өтсеңіз?
– Ежелгі түркілердің құрылымдық жағынан да, мазмұндық жағынан да айтарлықтай дамыған төл поэзиясы болды. Тамырын тереңнен тартқан ортағасырлық түркілік поэзияның жанрлық жүйесі де барынша жетілген болатын. Шығыс поэзиясынан енген деп саналатын әрбір әдеби жанрдың дерлік төл әдебиетімізде өзіндік даму тарихы, даңғайыр дәстүрі болды. Араб-парсы поэзиясымен өзара әсерлесу арқылы бұл поэзиялық жанрлар мазмұн, пішін тұрғысынан байыды, жаңа белеске көтерілді. Дегенмен оларды шеберлік шыңына жеткізген де өзіміздің түркі топырағынан шыққан ғұламалар болатын.
Ұлы өркениеттердің – араб, парсы, түркі өркениетінің үздік нәтижесін саралап сіңірудің арқасында біздің төл түркілік мәдениетіміз әлемдік руханиятқа Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи тәрізді есімі алтын әріптермен жазылатын ұлы тұлғаларды берді. Олардың кесек-кесек туындылары әлем әдебиетінің алтын қорына қосылып, руханият қазынасын молайтты. Адамзаттың мәдени тарихын аталмыш тұлғаларсыз елестету мүмкін емес. Олардың әрбірі ақындығы мен ғалымдығы, өнері мен парасаты тең түскен тұлғалар ретінде тарихта қалды.
– Сұхбатымызға арқау еткелі отырған «имандылық» ұғымы өзіңіз атап өткен түркі даналарының шығармашылығының негізі болғаны белгілі. Алдымен жиі қайталанса да, түрліше түсінілетін осы ұғымның басын ашып алсақ.
– Баршаға таныс ұғым жайлы ойымды барынша қысқа қайырайын. «Имандылық» деген ұғымның аясына бір Аллаға деген сеніммен бірге адам бойындағы барлық ізгі қасиеттер жатады. Имандылық – біздің ұлтымыздың адамгершілікке қатысты негізгі өлшемі.
Қазақ жері Ресей мен Қытай секілді қос алып мемлекетпен бағзы замандардан іргелес болып келеді. Діндердің аралас-құраластығы, сенімдердің шарпысуы, белгілі бір кезеңдерде белгілі бір діндердің басымдық алуы тарихымызда талай болған. Бірақ не орыстың, не қытайдың дінін түгел түркі төл діні ретінде қабылдаған жоқ. Дүниенің екінші бір түкпірінен тау асып, тас басып жеткен ислам дінін таңдап, ұлт діні етіп қабылдауында үлкен мән бар. Өйткені ұлтымыздың жан дүниесімен, рухани құндылықтарымен, табиғи сенімдерімен барынша үйлескен бірден-бір дін – ислам діні. Исламның мәйегі болып табылатын «имандылық» ұғымы ұлтымызбен бірге жасасып, әдебиетімізде үнемі көрініс тауып отырған. Өйткені әдеби туындылар – ұлт рухының айнасы.
– Сөзіңіз аузыңызда, бір сұхбатта бүкіл ортағасырлық әдебиет өкілдерін қамти алуымыз мүмкін емес екені анық. Сондықтан бүгінгі әңгіме жүйесін Жүсіп Баласағұн тұлғасына бағыттасақ. Имандылық тақырыбы Баласағұнның «Құтты білік» дастанында қай деңгейде көрініс тапқан?
– Ислам дінінің біздің өлкемізге VІІІ ғасырдың орта тұсынан дендеп ене бастағаны белгілі. Қарахан мемлекетінде Х ғасырда ислам мемлекеттік дін болып жарияланды. Осы кезеңде дүниеге келген Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастаны – ислам дінінің нәрін бойына сіңірген, имандылық туын берік ұстаған парасатты туынды. Ең алдымен дастанның басталуынан-ақ исламның негізгі әдеби-рухани дәстүрлері көрініс бере бастайды. Ортағасырлық дастандарға тән үрдіспен Жүсіп Баласағұн да өз дастанын Алланың атымен бастайды. Он сегіз мың ғаламның Жаратушысы Аллаға мадақ айтады, оған мінәжат етеді, қателіктеріне кешу сұрайды, көмек сұрап жалбарынады. Одан кейін Мұхаммед пайғамбарға мадақ айтылады. Дастанның бүкіл өн бойында ақын үнемі Алла есімін еске алып отырады. Имандылық идеясын негізгі өзек етіп алынған дастандағы кейіпкерлердің бүкіл болмысы, іс-әрекеті имандылық таразысымен өлшенеді.
– Аса көлемді туынды – «Құтты білік» дастаны жайлы сипаттама сөз көп айтылғанымен оның негізгі мазмұны жайлы тұщымды әңгіме аз. Мұның себебін немен түсіндірер едіңіз?
– Өйткені дастанда ең алдымен ортағасырлық әдебиетке тән дидактизм басым. Оқиға өрбітуге емес, ой айтуға көбірек мән берілген. Сюжетінен идеясы басым туынды жайлы сипаттама сөздің көбірек болуы заңды да.
Дастанның негізгі мазмұнына келсек, мұнда да ең басты желі жоғарыда айтылғандай, имандылық тақырыбына тартылған. Дастанда төрт кейіпкер бар. Күнтуды патша – әділдіктің, Айтолды уәзір – дәулеттің, уәзірдің ұлы Өгдүлміш – ақыл мен білімнің, діндар сопы Одғұрмыш қанағаттың, басқаша айтқанда имандылықтың символы. Қазақ барын қанағатпен пайдаланып, сабыры мен шүкірін тең ұстаған адамды «иман таразысы түзу» деп айтады. Дастандағы ел-жұрттан жырақта тағат-ғибадатқа беріліп, тақуалық ғұмыр кешетін Одғұрмыш – имандылықты жүрегіне берік орнатқан, ғұмырын Алла жолына арнаған жан. Жаңағы аталған төрт қасиетті автор мемлекеттің, елдің негізгі ұстын-тірегі ретінде алып отыр. Сол төрт тіректің бірі имандылық болуы көп нәрсені аңғартады. Осы арқылы автор «әділетті, дәулетті, білімді елдің міндетті түрде иманы түзу болуы керек, онсыз ел ел болмайды» деген ұғымды бере білген.
– Билік жолы мен дін жолын ортағасырлық қаламгер сәтті тоғыстырған тәрізді…
– Бұл тоғысу исламның тіректік ұстанымдарынан туындаған. Мұны дастанның сюжетінен танып-түсінуге болады.
Дастанда Күнтуды патша Одғұрмыш тақуа туралы естісімен онымен дидарласуға қатты құштар болып, бірнеше рет шақырту жібереді. Бірнеше шақырудан кейін ғана Одғұрмыш патшаға келіп дидарласып, әңгімелеседі. Одғұрмыш – дүние тіршілігінен аулақтап, біржола Алла жолына түскен адам, яғни тариқаттың өкілі. Ал патша – иман таразысы түзу, елді дін исламның жолымен, шариғат жосығымен басқарып отырған шариғаттың өкілі. Ислам дінінде әмірші тұлғасының ерекше дәріптелетіні, оның әміріне мүлтіксіз бағыну қажеттігі де осы имани жолмен басқару идеясына тікелей қатысты туындаған. «Патшаңыз залым болса (яғни имансыз болса), сіздерге жердің үстінен асты жақсы» деген хадис те бекер айтылмаған. Әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы» атты трактатында да әділетті патша бейнесі сомдалады, оларда ел басқарушылар «имам» деп аталады. Баласағұн дастанында да осы ұстаным негізге алынған.
– Тариқат өкілінің дүнияуи билікке көзқарасы дастанда ашып көрсетілген бе?
– Дастандағы Одғұрмыш тақуа Күнтуды патша қанша шақырғанымен, сарайға қызметке келмейді. Ол дүние тіршілігіне алаңдап, тағат-ғибадатын азайтып алғаннан гөрі бес күн жалғанды бір Аллаға ғана бағыштап өткізуді жөн көреді. Бір сәт де ғибадаттан қол үзуді қаламайды. Сол үшін үйленбейді де, дүние ісіне араласпайды да. Сөйте тұра ол патшаға өзі секілді тақуалық жолына түсуді насихат етпейді. Патшаның шариғат жолымен, әділдікпен, парасатпен ел басқарғанын, билік жүргізгенін жөн көреді. Өйткені елдің несібесі үшін, игілігі үшін иманды, әділ патшалардың ел басқарғаны қажет. Сондай патша ғана халыққа қызмет ету арқылы Хаққа қызмет ете алады, екі дүниенің ісін тең ұстайды.
Баласағұн дастанында «имандылықты сүйген жандардың бәрі бірдей дүниені тәрк етіп, тариқат жолында жүруі шарт емес» деген ой айтылады. Бұл Абайдың: «Күллі адам тәркі дүние болып, «һу» деп тариқатқа кірсе, дүние ойран болса керек. Бұлай болғанда малды кім бағады, дұшпанды кім тоқтатады, киімді кім тоқиды, астықты кім егеді, дүниедегі Алланың пенделері үшін жаратқан қазыналарын кім іздейді?» деген ойымен үйлеседі. Яғни әр пенденің Алла белгілеген жүрер жолы бар, біреудің несібесі – тариқаттан, біреудің несібесі – шариғаттан. Екеуі де «иман» деген ұғымға байлаулы. Баласағұн дастанында осы екі жол барлық сипаттарымен айқындалып берілген. Ешбірі мансұқталмайды, ешбірі асыра дәріптелмейді. Қайсысымен жүрсе де пенде адаспайды, таңдау еркі – әр адамның өз еншісінде.
– Демек, ұлт әдебиетінде соңғы кезеңде ғана тереңдеп зерттеле бастаған сопылық ілімнің тамыры Қожа Ахмет Йасауи шығармашылығынан да тереңде болғаны ғой?
– Шегініс жасап айта кетелік, кей зерттеушілер пайымдап жүргендей Йасауи ілімін бірыңғай сопылық-мистикалық ілім ретінде бағалау орынды емес. Йасауи ілімі – ең алдымен рухани-моральдық ілім. Түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл Йасауи жасаған ілім өз бастауын түбі бір түркі жұртының ғасырлар бойы қалыптасқан рухани құндылықтарынан алады. Қожа Ахмет Йасауи осы рухани құндылықтарды жинақтап, қорытып, оны ислам дінінің қағидаларымен үйлестіріп, біртұтас ілімге айналдырды. Йасауи өз ілімінің барлық қағидаларын ханафи мазхабы ұстанымдарының аясында дамытты. Йасауи ілімі барша түркі халықтарының, соның ішінде ол дүниеге келген өлкенің иесі – қазақ халқының да ислами дүниетанымына негіз болып қаланды. Қазақ халқының діни-ислами түсініктері Йасауи ілімінің аясында қалыптасты. Ұлттың ар-ождан кодексі ролін атқарған Йасауи ілімінің негізгі ұстанымдары қазақ халқының рухани-моральдық қағидаларында көрініс тапты. Мұның нақты мысалын біз халқымыздың ізгілікке, имандылыққа негізделген әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінен, жыр-аңыздары мен мақал-мәтелдерінен, кешегі жыраулар поэзиясы мен би-шешендердің нақыл сөздерінен, Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп секілді көрнекті тұлғаларымыздың туындыларынан айқын аңғарамыз.
Қожа Ахмет Йасауи – түркі жұртына дін тарата келген Ысқақ бабтың он бірінші ұрпағы. Тариқатта кең қолданылған қылуетке түсу үрдісі де Ысқақ баб кезеңінен басталған – оның немере ағасы Абд ар-Рахимнің (Сатұқ Боғрахан) осы дәстүрді ұстанғаны жөнінде мәліметтер сақталған. Көрнекті түркітанушы Зәки Уәлиди Тоғанның еңбегінде еске алынатын, Йасауиге телініп жүрген жаңадан табылған хикметтерде кездесетін «Сұлтан Сатұқ Боғрахан Пірмұған емес пе?» делінген жолдардың негізінде осы дерек жатыр. Йасауидің өз әкесі Ибрахим шайхтың да қылует ұстағаны белгілі.
Баласағұн дастанындағы парасатты, бақытты қоғам тіршілігінің бір ұстыны – қанағат сезімінің Одғұрмыш тақуа бейнесі арқылы көрініс табуы, өзін біржола Хақ жолына арнап, елден жырақ жалғыздықта – қылуетте күн кешкен тақуаның тарапынан айтылатын барлық үгіт-насихат сөздерде түркі сопылығына тән негізгі ұғымдар мен ұстанымдардың астаса өріліп жатуы шығарма авторының осы рухани іліммен етене таныстығын аңғартады. Ал тақуа Одғұрмыш бейнесіне ерекше мән берілуі, ел билеушілерінің тарапынан оған ыстық ықылас, зор құрмет көрсетілуі, оның әрбір сөзінің, іс-әрекетінің өнеге ретінде қабылдануы – сол тұста біздің халқымыздың сопылықпен жақсы таныс болғанын, бұл ілімнің мемлекет өміріндегі жетекші институтқа айналып үлгергенін көрсетеді. Түркі сопылығының бастауында тұрған Сатұқ Боғрахан негізін қалаған Қарахан мемлекетінде өмір сүріп, сол елдің билеушісіне арнап дастан жазған Жүсіп Баласағұн шығармашылығында осындай сарындардың айқын көрініс табуы – заңды құбылыс.
– Баласағұн дастанындағы осы бағыттағы ойлар бертінгі әдебиет өкілдерінің пікірімен толық қабыса ма? Әсіресе «қанағат» ұғымының мәні қаншалықты сәйкеседі?
– Бұл рухани дәстүр ел өмірінде ғасырлар бойы жалғасын тауып келеді. Имандылық, тақуалық тақырыбы, осы орайдағы қалыпты ұғым-түсініктер әдебиетімізден де, тұрмыс-тіршілігімізден де шет қалып көрген емес. Имандылық идеясы – әдебиетіміздің күретамыры. Ал «қанағат» ұғымына келсек, бәрімізге белгілі, бес асыл істің бірі ретінде Абай да қанағатты атаған. Ақын «Қарасөздерінде»: «Ғаламнан жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма ағып келе берсін деген ол не деген нысап?» дей келіп, қанағатсыздықты, шүкірлік етпеуді күнә ретінде айыптайды. Ал Шәкәрім өлеңдерінде: «Нәпсі үйінде байлаулы ынсап жатыр, Мұның емін тегінде сол аша алған» деген жолдар бар. Қанағат, ынсап тірліктегі талай түйіннің шешімі екенін Шәкәрім де таратып айтады.
Жалпы қанағатшылдық сезімі барлықтан гөрі жоқтықта көбірек танылады. Қазақтың адамзаттық деңгейдегі даналығы болып табылатын «Барға – мәзір, жоққа – қанағат» деген сөзінде де осы мағына жатыр. Мұның сонау ортағасырлардан жеткен түсініктемесі Қожанасыр қалжыңынан да танылады. Берекесіз өмір кешіп, қайыршылық хәлге түскен бір ауылдасынан Қожанасыр: «Тұрмысың қалай?» деп сұрайды ғой. Ауылдасы болса: «Не тапсам, соған қанағат етемін» десе керек. «Қанағатың біздің қаланың иттеріне ұқсайды екен» депті сонда Қожанасыр. Демек, тапқанына қанағат ету хайуанда да бар, ал адамның қанағаты – барға емес, жоққа қанағат болуға тиіс.
Осы ойды бұдан да терең аша түсетін тағы бір тәмсіл бар. Атақты бұхарлық дін ғұламасы Жүсіп Хамадани өзінің басқа шаһарда тұратын тақуа замандасынан: «Кәсіптеріңіз не?» деп сұрапты. «Тапсақ – қанағат етеміз, таппасақ – шүкіршілік етеміз» дейді әлгі кісі. Сонда Хамадани: «Бұхараның иттері де солай істейді» депті. Таңданып қалған тақуа: «Ал сіздер қалай етесіздер?» деп сұрағанда, Хамадани: «Біз тапсақ – бөліп береміз, таппасақ – қанағат етеміз» деген екен.
– Иә, өзіміз жиі естісек те мән бермейтін Қожанасыр қалжыңдарының астарында талай дүние тасада қалып барады екен. Соңғы сауалды әйел-аналар тақырыбымен байланыстырғым келіп отыр. «Бала тәрбиесі – бесіктен» дейміз, имандылық ұғымын ұрпақ бойына сіңіруде ару аналардың ролі қандай?
– Осы тақырыпта көбірек мәлімет алғысы келетін замандастарыма «Е-islam» ақпараттық-ағартушылық порталында орналастырылған «Қоғамдағы рухани құндылықтарды қалыптастыру мен дамытудағы қазақ әйелінің ролі» атты мақаламды оқуды ұсынар едім.
Ал сұхбатты менің басқаша аяқтағым келеді. Соңғы сұрағыңызды тыңдап отырғанда ойыма бірден Шыңғыс Айтматовтың «Боранды бекетіндегі» Найман-ана аңызы оралды. Жау қолына тұтқын болып, тері құрсаудың қысымымен санасынан айырылған перзентін іздеп барған ана мәңгүрт ұлының қолынан ажал құшар сәтінде: «Елің кім? Тегің кім? Сенің атың Жоламан! Сенің әкең Дөненбай еді ғой!» деп шырылдап, ақ құсқа айналып кете барушы еді ғой… Бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербеткен әйел-ананың адам бойындағы рухты қорғаудағы жанайқайы маған сол ақтық демі біткенше «Елің кім? Тегің кім?» деп шырқырайтын Дөненбай құстың шырылы тәрізді елестейді. Имандылық тәрбиесіндегі әйел-ананың ролін бұдан артық бейнелеп жеткізу мүмкін емес тәрізді.
– Әсерлі әңгімеңіз үшін үлкен рахмет!
E-islam.kz
