Имам Ағзам мүржия ма емес пе деген сұраққа бірден жауап берместен бұрын мүржия жайлы қысқаша мәлімет бере кетйік. «Мүржи» – араб тілінде үміт ету мағынасын білдіретін «рәжә» сөзінен шыққан. Қандай да бір істі кейінге қалдыру, Аллаһқа тапсырып, жақсылығын, ақырын Алладан күтушілерге берілген атау болып табылады.
«Үлкен күнә жасаған адамның жағдайы қандай болмақ?» деген мәселе – ислам тарихының алғашқы кезеңінде мұсылмандар арасында түрлі ағымдардың шығуына түрткі болған күрделі мәселелердің бірі. Бұл – мүржияның шығуына себеп болған негізгі себептердің бірі. Мүржиялар әуелі саяси топ ретінде пайда болып, кейін діни негіздерді де басшылыққа алғандықтан діни ағымға айналды.
Мүржия ағымының негіздері халифа Османның (р.а.) халифалық кезеңінде қалыптаса бастады. Халық арасында әкімдердің әділетсіздігі мен қатыгездігі елдің наразылығын тудырып, астыртын ұйымдастырылған әрекеттердің салдарынан халифа Осман өлтіріліп, мұсылман үмбетінің арасына сызат түсті. Осы оқиғалар барысында кейбір сахабалар үнсіз қалуды жөн көріп, мұндай бүліктерге араласпады. Сонымен қатар, Сыффин соғысында бір-бірімен шайқасқан Али (р.а.) мен Мұғауия жақтастары жайлы да үнсіз қалу ұстанымын таңдады. Өйткені, бір-бірімен шайқасқан екі топ та мұсылман еді. Үнсіз қалып, бүліктерге аралас-пауды таңдаған топтың ішінде Сағыд ибн Әбу Уаққас, Абдуллаһ ибн Омар, Имран ибн Хусейн сынды танымал, беделді сахабалар бар еді. Өлген мұсылмандардың үкімін сұрағандарға, «Алла біледі» деп қысқа қайырған. Аты аталған сахабалар секілді басқа да сахабалардың үлкен күнә істеген мұсылман жайында еш нәрсе айтпауы, соғысқа қатысқан мұсылмандарды қатты мазалай бастады. Нәтижеде бүлікшілер, соғысқа қатысқан мұсылмандар мен үлкен күнә істеген мұсылмандардың жағдайын тек Аллаһ қана біледі деп, Жаратқанның еркіне тапсырған топ пайда болды. Бұларға «үміт артушылар, үміттенушілер» ұғымына келетін «Мүржия» деген атау берілді.
Мұндай пікірталастар әділетті төрт халифаның төртіншісі болған Алидің (р.а.) тұсында одан сайын өрши түсті. Үлкен күнә істеп қойған мұсылманды харижиттер «кәпір» десе, мұғтазила ағымы «пасық» деп үкім берген. Сол кезеңнің танымал ғалымы әл-Хасан әл-Басри және өзге де ғалымдар ондай кісіге «екіжүзді» деп пәтуа берді. Көпшілік мұсылмандар ондай кісіге «күнәһар мұсылман» деп үкім берген. Ондай пендені Аллаһ қаласа, кешіреді немесе жазасын береді деген бағытты ұстанды.
Мүржия ағымы бойынша күпірлікпен бірге мойынсұнудың пайдасы болмағандай күнә істеу иманға зиян келтірмейді. Олар «Лә иләһә илләллаһу Мухаммәдур Расулуллаһ» (Алладан басқа ешбір тәңірі жоқ, Мұхаммед Оның елшісі) деген кісіні жасаған күнәсі үшін кәпір немесе мүшрік деп айта алмаймыз, кімнің кім екендігін Аллаһ біледі деген қағиданы ұстанған.
Кейінгі уақытта шыққан мүржилер алдыңғылардан өзгеше түсінік қалыптастырды. Олар үлкен күнә істеген мұсылманның жағдайын Аллаға тапсырумен шектелмей, шектен шығып, күнә жасау иманға зиянын тигізбейді деген пікірді ұстануға көшті. Сенімдерін: «Иман – тілмен айту, жүрекпен қуаттау, сену және білуден тұрады. Амал ету өз алдына бөлек нәрсе», – деген қағидаға негіздеді.
Кейбір мүржилер иман жүректегі ұғым екендігін алға тартты. Діни үкімдерді тек біліп, сеніп қоюмен шектелген мүржилер үшін амал етудің маңызы болмады. Олардың пікірі бойынша мұсылман қоғамында өмір сүріп, тілімен күпірлікке барып, пұттарға табынған, христиандарға қосылып, үштік сенімде болған адамның өзі Алланың алдында кемел бір мұсылман және жаннаттық болып табылады.
Сол себепті, ғалымдар мүржилерді екі топқа бөліп қарастырады. Бірінші топтағылар – сахабалар арасындағы түсініспеушілік пен қақтығыс және Омеядтар билігі кезіндегі бүліктерге үкім беруден бас тартқандар. Екінші топтағылар болса – иман мәселесіне атүсті қарап, Алла күпірлік пен серік қосудан басқасының бәрін кешіреді деген сенім бойынша иман еткен кісі не істесе де болады деп, ізгі амалды тәрк етушілер. Бұл топтағы муржилер алдыңғы сахабалар мен ғалымдардың беделіне кір келтіріп, өзгелердің сынына ұшырады.
VIII ғасырдың бірінші жартысында мүржия сенімінің негіздері қаланды. Оған алғаш рет иржа түсінігімен адамның ерік-қалауын біріктірген, 742 жылы Дамаскіде өлтірілген Ғайлән әд-Димашқи, адамның іс-амалының тағдырға тәуелділігін және Құранның жаратылғандығы түсініктерін уағыздаған Жәхм ибн Сафуан (745 жылы Мәруде өлтірілген); антропоморфизм түсінігін уағыздаған Мұқатил ибн Сүлеймен т.б. секілді дін адамдары өзіндік үлестерін қосты.
Мүржия ағымын Наубахти аймақтық ерек-шеліктеріне байланысты мына төрт топқа бөлген: 1. Жәхмилер немесе хорасандықтар; 2. Ғайланилер яки сириялықтар; 3. Мәсирилер, яки, ирактықтар; 4. Шуккак (күмәнданушылар), бутриттер, дәстүрлі хашауиялықтар.
Түрлі түсініктің жетегінде кеткен мүржиялық ғалымдар өз араларында әрі өзге ағымдағы қарсыластарымен қызу пікірталастар жүргізген. Осы пікірталастар барысында мүржияға тән иман-имансыздық, таңдау еркі мен тағдырға тәуелділік, жаннат пен жаһаннам, т.б. деген секілді түсініктер қалыптасты.
Әбу Ханифа және мүржия мәселесі
Кейбір деректерден Әбу Ханифаға сын айтқандардың бірі – Бұхари екенін көреміз. «әл-Жамиус-сахих» атты еңбегінің тақырыптарында «Кейбіреулер былай депті» деген тұспалмен атын атамастан, Әбу Ханифа және оның жақтастарын сынап отырған. Тағы бір еңбектерінде Әбу Ханифаның Ислам дініне кесір тигізуге тырысқан мүржияға тән адам екендігі жайлы мәліметтер келтірген[1]. Хадисшілерден Ибн Хиббан Әбу Ханифа жайлы әлсіз риуаяттар жеткізгеннен кейін сол жайлы адамның түсіне енген жағымсыз көріністерді тілге тиек етіп, оны сенімі дұрыс емес етіп көрсетуге тырысқан[2]. Басқа да хадисшілердің осы тектес сөздер айтқаны мәлім.
Негізінен, хадисшілердің өтірікші деп танылған рауилардың риуаяттарына сүйеніп, Әбу Ханифаны жамандауы өз ұстанымдарына қайшы. Бұл тұста түске сүйенуі де ғылыми негізге жатпайды. Кәусәри бұл риуаятты Әбу Ханифаға қарсы бидғатшылардың ойлап тапқанын, солардың әрекетімен жайылғанын айтады[3].
Хадисшілердің оған сын айтуына аят-хадиспен қоса ақылға да жиі жүгінуі көбірек ықпал жасауымен қатар, жоғарыда атап өткеніміздей, иман түсінігінің де ықпалы аз емес. Әбул-Хасан әл-Әшғари Әбу Ханифаны мүржияның тоғызыншы тармағының құрушысы ретінде көрсетіп, Нәубахти мен Әбу Хатим әр-Рази де оны мүржияның Амр ибн Қайс әл-Масыр (немесе Мазыр) негізін қалаған Масырия (немесе әл-Мазырия) тармағына тән адам ретінде танытқан[4]. Әбу Ханифаның мүржияға қатысы барын сол мәзһабтың адамы Ғассан әл-Куфидің айтқан риуаятына апарып тірегені секілді, мұны Әбу Ханифаның иман көзқарасымен байланыстырғандар да болған. Екінші топ бойынша Әбу Ханифа күнә істегендердің мүмин екендігін қорғап, нәтижесін ақыретке қалдырғандықтан немесе Аллаһтың қалауына қалдырғаны (иржа) себепті, алғаш рет Нафи ибн әл-Әзрақ атты харижи, кейінірек, мұғтазила ғалымдары тарапынан мүржия ретінде аталып, осы себепті мәзһаб тарихшылары да оларға еріп, оны мүржия деп көрсеткен.
Шәхристани Әбу Ханифаны ерте кездегі мәзһабтар тарихын жазушылардың мүржия деп танытуының 2 себебін атап көрсетеді: «1. Әбу Ханифа алғашқы кезеңде шыққан қадария мен мұғтазилиттерге қарсы еді. Мұғтазилиттер өз кезегінде тағдыр мәселесінде өздеріне қарсы шыққандардың барлығын мүржия дейтін. Міне, имам Ағзам мен оның ізбасарларына қатысты мүржия деу осылардан келіп шыққан. 2. Имам Ағзамның көзқарасы бойынша иман тілмен айтып, жүрекпен бекіту әрі иманның артуы немесе кемуі деген болмайды. Міне, сондықтан кейбіреулер имам Ағзам амалды иманнан кейінге ысырып қойды деп жаңсақ ойлаған. Өйткені, имам Ағзамның тән арқылы жүзеге асатын құлшылықтарға қаншалықты жауапкершілкпен қарағандығы әмбеге аян. Құлшылықтарды орындауға қатысты ерекше ыждағаттылығы да кітаптарда жазылған. Олай болса, бұл жала мұғтазилиттер мен харижиттерден шығуы бек мүмкін»[5].
Анығында, Әбу Ханифаның ақидаға қатысты рисалелерінде иржа термині күнә істегендердің ақыреттегі жағдайын иләхи қалауға қалдыруы мағынасында қолданылған[6]. Алайда, бұның мәзһабтар тарихы кітаптарында ұғымы берілген әрі иман еткен кісіге күнә істеудің еш кесір тигізбейтіндігін негізгі көзқарас ретінде ұстанатын мүржиямен үш қайнаса сорпасы қосылмасы ақиқат. Егер солай болған болса, ондай көзқарасты шәкірттері де жақтар еді. Шындығында, олар керісінше, мүржияны сынға алған. Әбу Ханифаның күнә істегеннің діннен шықпайтындығын, мүмин болып қалатындығы жайлы көзқарасы сәлафтарды да қосқанда бүкіл әхлі-сүннеттің көзқарасына айналғанын назарға алсақ, оны мүржияға тән деп қарау ол дәуірде мәзһабтарға қатысты ұғымдардың әлі қалыптаса қоймауынан болса керек. Негізінде, Әбу Ханифа кезеңінде жаңа қалыптаса бастаған әхлі-сүннет үшін бұл атау әлі қолданыла қоймағандықтан, ақида мәселелерінің әрбіріне қатысты әхлі-сүннет ғалымдарына түрлі атаулар берілгені белгілі. Мәселен, мұғтазила ғалымдары иләһи сипаттар жайындағы көзқарастарына орай әхлі-сүннет ғалымдарын мүшәббиха, адамдардың іс әрекеті мен тағдырға қатысты пікірлері себепті мұжбира немесе жәбрия деп атаған[7]. Матуриди де адамның дербес қалауы мен іс-қимылға, өзіндік қарым-қабілеті жоқ деп санап, адамдардың бүкіл әрекетін иләхи қалау мен құдіретке қалдырғандарды мүржия деп атаған[8]. Әбу Ханифаның иман түсінігін сынға алған Ибн Хазм оны мүржияның ішіндегі әхлі-сүннетке ең жақындардың бірі ретінде қабылдаған[9].
Шахристани да Әбу Ханифаның күнә істеу мүминге кесірін тигізбейді деген, иман етудің жеткілікті екендігін алға тартқан мүржиядан еместігін, қайта күнә істеген кісінің Аллаһтың азабынан қорқуы керектігін жақтағандықтан оны әхлі-сүннет мұржиясынан деп санаған[10].
Әбу Захра ғалымдардың Әбу Ханифаның мүржияға қатысты көзқарастарын қорытындылай келе: «Менің ойымша, Әбу Ханифаны мүржия деуге келмейді. Әйтпесе, пасықты (күнәхар) мумин қатарына қосқандардың бәрі қаласаңыз да, қаламасаңыз да мүржиядан саналатын болады. Аллаһ тағала күнәһарлардың кейбіреуін кешіреді. Оның кешірімін «шектеуге» болмайды. Олай болса, тек Әбу Ханифа ғана емес, мұғтазиланың тысындағы барлық фиқһ ғалымдары мен хадисшілер мүржияның санатына кіріп кетеді. Бұл мүмкін емес», – дейді[11].
Әбу Ханифаны мүржияға таңғанындай, оны жәхмияға таңу да дұрыс емес. Өйткені, мүшәббиха мен хашуияға қарасты ғалымдардың иләһи сипат мәселесінде тәнзихті жақтайтындардың барлығын жәхмияға қосақтайтыны белгілі. Анығында, Әбу Ханифа жәхмияны қатты сынға алғаны анық деректермен мәлім[12]. Алайда, Әбу Ханифаны кейбір сунниттік кәламшылар мен салафияға тән хадис ғалымдарының сынға алған бидғатшылықпен кінәлауы оның рационалды мәліметтерге көңіл бөлетін, сенім мәселелерінде осы мәліметтерді қолданып настарға рационалдық көзқарастар білдірген Исламның ерте кезеңдеріндегі жаңашыл ойшылдардың алғашқыларынан болғанын көрсетуде. Соған қарата айтылған сындарды басқаша жорамалдау қиын. Неге десеңіз, сенім көзқарастарының кейіннен қалыптасқан сунни кәлам саласынан матуридияға бағыт беріп, әхлі-сүннет түсінігімен үйлесетіндігі белгілі.
Мүржияға қатысты Әбу Ханифаның өзі әл-Фиқһул-әкбарда: «Мүржиялар секілді «Жақсылықтарымыз қабылданған, жамандықтарымыз кешірілген» деп айтпаймыз. Керісінше, басы ашық мәселе болғандықтан, «Кімде-кім іс-әрекеттерін дін үкімдеріне сай, ізгі амалын бұзатын кемшіліктерден сақтана отырып жасаса, өз кезегінде оны күпірлік пен діннен шығу арқылы жойып алмай, дүниеден мүмин ретінде өтсе, Аллаһ тағала оның амалдарын зая кетірмейді. Оны қабыл алып, сауабын береді» дейміз»[13] деген. Өзіне мүржия деп жала жапқандарға жауап беру үшін Осман әл-Баттиге жазған хатында «Әлгі мүржия сөзіне келер болсақ, бидғатшылардың оларға бұл атты танатындай шындықты айтқан адамдардың не жазығы бар? Олар – әділ және әхлі-сүннет. Бұл атауды оларға көреалмаушылар таңған»[14], – деп жауап беруі ұстанымының жағымсыз мағынада қолданылған мүржиядан емес екенін анық көрсетеді.
Интиқа деген кітапта Әбу Муқатилдің Әбу Ханифадан естіген мына сөзі келтірілген: «Адамдар үш дәрежеге бөлінеді.
Біріншісі – Пайғамбарлар мен сол Пайғамбарлардың жаннатпен сүйіншілеген адамдары – жаннаттық.
Екіншісі – Аллаһқа серік қосушылар – тозақтық.
Үшіншісі – мүміндер. Бұлар жайында жаннаттық немесе жаһаннамдық деп нақты үкім айта алмаймыз. Олардың жаннатқа кірулерін тілейміз, жаһаннамға кірулерінен қорқамыз. Аллаһ тағаланың айтқанындай «Олар ізгі амал қылды, жаман істерді де араластырды. Мүмкін Аллаһ олардың тәубаларын қабыл алар». Олардың қайда баратындықтарын тек Аллаһ қана біледі және Сол үкім береді. Біз олардың жаннатқа кіруін қалаймыз. Өйткені, Аллаһ тағала: «Шындығында, Аллаһ тағала өзіне серік қосқанды кешірмейді. Бұдан басқасын қаласа кешіреді»[15] деген.
Олардың күнә жасап, қателік істегендіктері үшін қатты қорқамыз. Өйткені, Пайғамбарлар және олардың жаннатпен сүйіншілеген адамдарынан басқа ешкім жаннатқа кіреді деп үзілді-кесілді айтылған емес. Қаласа, күні-түні ораза тұтсын, намаз оқысын»[16].
Амал иманның бір бөлігі ме?
Имам Ағзамның Иманды «жүрекпен сеніп, тілмен айту деп анықтап», амалды иманның негізгі бөлігі емес деуі мүржиялықпен кінәлауға себеп болған. Анығында, Әбу Ханифа амалды иманның талабы ретінде емес, оны иманнан бөлек қарастырғаны белгілі. Әбу Ханифа бойынша амал иманнан кейін келеді. Адам намаз оқып, ораза ұстағандығы үшін Аллаһқа және пайғамбарына иланбайды, қайта Аллаһқа және Пайғамбарына сенгендіктен құлшылық етеді. Құранда да алдымен иман ету, содан кейін барып амал ету мәселесінің айтылуы да амалдың иманнан бөлек екендігін көрсетеді[17]. Хайыз бен нифас жағдайларында әйелдердің кейбір парыздардан босатылуы да осы мәселеге дәлел. Өйткені, мұндай күйдегі әйелдер құлшылық жасамағанына қарамастан, мұсылман болып қала береді.
Әбу Ханифа бойынша күнә істеу мүминді иманнан ажыратпайды. Өйткені, Құранда зина жасап, кісі өлтіргенді имансыз демеген, бір түйір жақсылық жасаушыға да сауабы берілетіндігі білдірілген. Хазірет Али де өзіне қарсы соғысқан Шамдықтардың мүмин екендігін айтқан. Егер күнә жасау адамды діннен шығаратын болса, ширктен кейінгі күнәның ең үлкені кісі өлтірушіні хазірет Али кәпір деп атаған болар еді. Бұл бір жағы сахабалардың да осы мәселеге деген көзқарасын ұқтыруда[18]. Олай болса, күнәкар адам да мүмин ретінде қабылдануы тиіс, ал күнәсіне ақыретте жауап беру мәселесі – Аллаһ тағаланың еркіндегі іс. Қаласа, жазалайды, қаласа, кешіреді. Осыған орай, тек пайғамбарлар мен насстарда үкімі айқын айтылғандардың ғана тікелей жұмаққа баратындығын айтуға болады[19].
Мүмин бір кісінің табанды түрде «Мен расында да мүминмін» деуі керек. Неге десеңіз, иман күдік, күмәнді қабылдамайды. Хазірет Ибраһим пайғамбардың қайсарлықпен иманын ашық айтуы[20] осыған дәлел. Сөздікте «тәсілім болу, берілу» деген мағынаға келетін Ислам деген сөз иман түсінігінен ажырамайтындықтан, сонымен бірдей қабыл етілген. Өйткені, толық бағыныштылықты мақұлдаудан бөлек қарау қиын[21].
Негізінен алып қарар болсақ, Имам Ағзамның мұсылмандардың бір-бірін кәпірлікпен айыптап, аяусыз қанын төгіп жатқан исламның сындарлы кезеңдерінде әрі харижиттік сананың қайта жанданып жатқан бүгінгі таңда оның иман түсінігінің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Оны мүржиялықпен айыптау, мәселені дұрыс білмеуден, асығыс шешім қабылдаудан туындауда.
[1] Бұхари, әт-Тарихул-кәбир (баспаға дайындаған: Абдуррахман ибн Яхья әл-Ямани және т.б.) Хайдарабад, 1941-1960, VІІІ, 81;
[2] Ибн Хиббан, Китабул-мәжрухин минәл-мұхаддисин уәд-дуафа уәл-мәтрукин (баспаға дайындаған Махмұд Ибраһим Зайеди), Халаб, 1975-1976, 3-т, 63-72-б.
[3] З. әл-Кәусәри, әт-Тәрхиб би нақдит-тәниб, Бейрут, 1981, 299-б.
[4] Нәубахти, Фирақуш-Шиа, 7-б.; Әбу Хатым әр-Рази, Китабуз-зина (баспаға дайындаған Абдуллаһ Сәллум әс-Самерраи әл-Ғулуу уәл-фирақул-ғалия), Бағдат, 1982, 269-б.
[5] Шахристани, әл-Миләл уән-нихал (баспаға дайындаған М. Сәйид Килани), Каир, 1961, 1-т., 141-146; Ибн Әбулизз өзінің «Шарх әт-Тахауия» атты кітабында мүржияның мағынасының тереңдігін, оны қалай түсіну керектігіне қатысты бір-біріне қайшы түрлі көзқарастың бар екенін айта отырып, Әбу Ханифаны мүржия деуге болмайтындығын тілге тиек етеді. Өйткені, Әбу Ханифаның сөздері амал етудің де маңыздылығына, мұсылман кісінің ізгі амалдар жасуы қажеттігіне, үлкен күнәлардың харам екендігіне, оларды жасаушылардың күнәһар саналып, ақыреттегі жағдайларының Аллаһ тағаланың еркіне қалдырылатындығына қатысты мәселелерде әхлус-суннаның тұжырымдарына қайшы емес. Сондықтан, Әбу Ханифа мен оның ізбасарларын өзге мүржиялардан, әсіресе, олардың арасындағы шектен шығушы ғұлат пен жахмиядан ажырату үшін «муржиятул-фуқаха» деп атаған. Қараңыз: http://www.islamweb.net/ver2/…; Қ. Құрманбаев, Хадис ілімі, 113-116-б.
[6] Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутәаллим, 24 б.
[7] Қады Абдулжәббар, Шәрхул-усулил-хамса (баспаға дайындаған: Абдулкарим Осман), Каир, 1965, 75 б.
[8] Матуриди, Тәуилату әхлі сүннә (баспаға дайындаған:
М. Мұстафизуррахман), Бағдат, 1983, 98-б.
[9] Ибн Хазм, әл-Фасл, ІІ, 228, 265.
[10] Шахристани, әл-Миләл уән-нихал, 1-т., 141-146-б..
[11] Әбу Захра, Әбу Ханифа, 156-157-б.
[12] Ибн Хиббан, Китабул-мәжрухин, 3-т., 15-б.
[13] Фиқһул-әкбар, 9-б. Хайдарабад басылымы
[14] А. Өзтүрік, Имамы Ағзам Ебу Ханифе ве есерлери, Шәмил баспасы, Стамбул, 2010, 114-б.
[15] «Ниса» сүресі, 116-аят
[16] Ибн Абдулбәрр, Интиқа, 167-б.
[17] «Мәида», сүресі, 9-аят; «Мүмин» сүресі, 40-аят
[18] Әбулхайр, Ақидатул-Ислам уәл-имам әл-Матуриди, 190-б.
[19] Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутааллим, 18-б. Матуриди, Китабут-таухид, 615-616-б.
[20] «Бақара» сүресі, 260-аят
[21] Манастырлы, Мәуахибур-рахман, 154-беттен Б. Шевки Явуз, 2-т., 149-150-б.
Имам Ағзам мүржия ма емес пе деген сұраққа бірден жауап берместен бұрын мүржия жайлы қысқаша мәлімет бере кетйік. «Мүржи» – араб тілінде үміт ету мағынасын білдіретін «рәжә» сөзінен шыққан. Қандай да бір істі кейінге қалдыру, Аллаһқа тапсырып, жақсылығын, ақырын Алладан күтушілерге берілген атау болып табылады.
«Үлкен күнә жасаған адамның жағдайы қандай болмақ?» деген мәселе – ислам тарихының алғашқы кезеңінде мұсылмандар арасында түрлі ағымдардың шығуына түрткі болған күрделі мәселелердің бірі. Бұл – мүржияның шығуына себеп болған негізгі себептердің бірі. Мүржиялар әуелі саяси топ ретінде пайда болып, кейін діни негіздерді де басшылыққа алғандықтан діни ағымға айналды.
Мүржия ағымының негіздері халифа Османның (р.а.) халифалық кезеңінде қалыптаса бастады. Халық арасында әкімдердің әділетсіздігі мен қатыгездігі елдің наразылығын тудырып, астыртын ұйымдастырылған әрекеттердің салдарынан халифа Осман өлтіріліп, мұсылман үмбетінің арасына сызат түсті. Осы оқиғалар барысында кейбір сахабалар үнсіз қалуды жөн көріп, мұндай бүліктерге араласпады. Сонымен қатар, Сыффин соғысында бір-бірімен шайқасқан Али (р.а.) мен Мұғауия жақтастары жайлы да үнсіз қалу ұстанымын таңдады. Өйткені, бір-бірімен шайқасқан екі топ та мұсылман еді. Үнсіз қалып, бүліктерге аралас-пауды таңдаған топтың ішінде Сағыд ибн Әбу Уаққас, Абдуллаһ ибн Омар, Имран ибн Хусейн сынды танымал, беделді сахабалар бар еді. Өлген мұсылмандардың үкімін сұрағандарға, «Алла біледі» деп қысқа қайырған. Аты аталған сахабалар секілді басқа да сахабалардың үлкен күнә істеген мұсылман жайында еш нәрсе айтпауы, соғысқа қатысқан мұсылмандарды қатты мазалай бастады. Нәтижеде бүлікшілер, соғысқа қатысқан мұсылмандар мен үлкен күнә істеген мұсылмандардың жағдайын тек Аллаһ қана біледі деп, Жаратқанның еркіне тапсырған топ пайда болды. Бұларға «үміт артушылар, үміттенушілер» ұғымына келетін «Мүржия» деген атау берілді.
Мұндай пікірталастар әділетті төрт халифаның төртіншісі болған Алидің (р.а.) тұсында одан сайын өрши түсті. Үлкен күнә істеп қойған мұсылманды харижиттер «кәпір» десе, мұғтазила ағымы «пасық» деп үкім берген. Сол кезеңнің танымал ғалымы әл-Хасан әл-Басри және өзге де ғалымдар ондай кісіге «екіжүзді» деп пәтуа берді. Көпшілік мұсылмандар ондай кісіге «күнәһар мұсылман» деп үкім берген. Ондай пендені Аллаһ қаласа, кешіреді немесе жазасын береді деген бағытты ұстанды.
Мүржия ағымы бойынша күпірлікпен бірге мойынсұнудың пайдасы болмағандай күнә істеу иманға зиян келтірмейді. Олар «Лә иләһә илләллаһу Мухаммәдур Расулуллаһ» (Алладан басқа ешбір тәңірі жоқ, Мұхаммед Оның елшісі) деген кісіні жасаған күнәсі үшін кәпір немесе мүшрік деп айта алмаймыз, кімнің кім екендігін Аллаһ біледі деген қағиданы ұстанған.
Кейінгі уақытта шыққан мүржилер алдыңғылардан өзгеше түсінік қалыптастырды. Олар үлкен күнә істеген мұсылманның жағдайын Аллаға тапсырумен шектелмей, шектен шығып, күнә жасау иманға зиянын тигізбейді деген пікірді ұстануға көшті. Сенімдерін: «Иман – тілмен айту, жүрекпен қуаттау, сену және білуден тұрады. Амал ету өз алдына бөлек нәрсе», – деген қағидаға негіздеді.
Кейбір мүржилер иман жүректегі ұғым екендігін алға тартты. Діни үкімдерді тек біліп, сеніп қоюмен шектелген мүржилер үшін амал етудің маңызы болмады. Олардың пікірі бойынша мұсылман қоғамында өмір сүріп, тілімен күпірлікке барып, пұттарға табынған, христиандарға қосылып, үштік сенімде болған адамның өзі Алланың алдында кемел бір мұсылман және жаннаттық болып табылады.
Сол себепті, ғалымдар мүржилерді екі топқа бөліп қарастырады. Бірінші топтағылар – сахабалар арасындағы түсініспеушілік пен қақтығыс және Омеядтар билігі кезіндегі бүліктерге үкім беруден бас тартқандар. Екінші топтағылар болса – иман мәселесіне атүсті қарап, Алла күпірлік пен серік қосудан басқасының бәрін кешіреді деген сенім бойынша иман еткен кісі не істесе де болады деп, ізгі амалды тәрк етушілер. Бұл топтағы муржилер алдыңғы сахабалар мен ғалымдардың беделіне кір келтіріп, өзгелердің сынына ұшырады.
VIII ғасырдың бірінші жартысында мүржия сенімінің негіздері қаланды. Оған алғаш рет иржа түсінігімен адамның ерік-қалауын біріктірген, 742 жылы Дамаскіде өлтірілген Ғайлән әд-Димашқи, адамның іс-амалының тағдырға тәуелділігін және Құранның жаратылғандығы түсініктерін уағыздаған Жәхм ибн Сафуан (745 жылы Мәруде өлтірілген); антропоморфизм түсінігін уағыздаған Мұқатил ибн Сүлеймен т.б. секілді дін адамдары өзіндік үлестерін қосты.
Мүржия ағымын Наубахти аймақтық ерек-шеліктеріне байланысты мына төрт топқа бөлген: 1. Жәхмилер немесе хорасандықтар; 2. Ғайланилер яки сириялықтар; 3. Мәсирилер, яки, ирактықтар; 4. Шуккак (күмәнданушылар), бутриттер, дәстүрлі хашауиялықтар.
Түрлі түсініктің жетегінде кеткен мүржиялық ғалымдар өз араларында әрі өзге ағымдағы қарсыластарымен қызу пікірталастар жүргізген. Осы пікірталастар барысында мүржияға тән иман-имансыздық, таңдау еркі мен тағдырға тәуелділік, жаннат пен жаһаннам, т.б. деген секілді түсініктер қалыптасты.
Әбу Ханифа және мүржия мәселесі
Кейбір деректерден Әбу Ханифаға сын айтқандардың бірі – Бұхари екенін көреміз. «әл-Жамиус-сахих» атты еңбегінің тақырыптарында «Кейбіреулер былай депті» деген тұспалмен атын атамастан, Әбу Ханифа және оның жақтастарын сынап отырған. Тағы бір еңбектерінде Әбу Ханифаның Ислам дініне кесір тигізуге тырысқан мүржияға тән адам екендігі жайлы мәліметтер келтірген[1]. Хадисшілерден Ибн Хиббан Әбу Ханифа жайлы әлсіз риуаяттар жеткізгеннен кейін сол жайлы адамның түсіне енген жағымсыз көріністерді тілге тиек етіп, оны сенімі дұрыс емес етіп көрсетуге тырысқан[2]. Басқа да хадисшілердің осы тектес сөздер айтқаны мәлім.
Негізінен, хадисшілердің өтірікші деп танылған рауилардың риуаяттарына сүйеніп, Әбу Ханифаны жамандауы өз ұстанымдарына қайшы. Бұл тұста түске сүйенуі де ғылыми негізге жатпайды. Кәусәри бұл риуаятты Әбу Ханифаға қарсы бидғатшылардың ойлап тапқанын, солардың әрекетімен жайылғанын айтады[3].
Хадисшілердің оған сын айтуына аят-хадиспен қоса ақылға да жиі жүгінуі көбірек ықпал жасауымен қатар, жоғарыда атап өткеніміздей, иман түсінігінің де ықпалы аз емес. Әбул-Хасан әл-Әшғари Әбу Ханифаны мүржияның тоғызыншы тармағының құрушысы ретінде көрсетіп, Нәубахти мен Әбу Хатим әр-Рази де оны мүржияның Амр ибн Қайс әл-Масыр (немесе Мазыр) негізін қалаған Масырия (немесе әл-Мазырия) тармағына тән адам ретінде танытқан[4]. Әбу Ханифаның мүржияға қатысы барын сол мәзһабтың адамы Ғассан әл-Куфидің айтқан риуаятына апарып тірегені секілді, мұны Әбу Ханифаның иман көзқарасымен байланыстырғандар да болған. Екінші топ бойынша Әбу Ханифа күнә істегендердің мүмин екендігін қорғап, нәтижесін ақыретке қалдырғандықтан немесе Аллаһтың қалауына қалдырғаны (иржа) себепті, алғаш рет Нафи ибн әл-Әзрақ атты харижи, кейінірек, мұғтазила ғалымдары тарапынан мүржия ретінде аталып, осы себепті мәзһаб тарихшылары да оларға еріп, оны мүржия деп көрсеткен.
Шәхристани Әбу Ханифаны ерте кездегі мәзһабтар тарихын жазушылардың мүржия деп танытуының 2 себебін атап көрсетеді: «1. Әбу Ханифа алғашқы кезеңде шыққан қадария мен мұғтазилиттерге қарсы еді. Мұғтазилиттер өз кезегінде тағдыр мәселесінде өздеріне қарсы шыққандардың барлығын мүржия дейтін. Міне, имам Ағзам мен оның ізбасарларына қатысты мүржия деу осылардан келіп шыққан. 2. Имам Ағзамның көзқарасы бойынша иман тілмен айтып, жүрекпен бекіту әрі иманның артуы немесе кемуі деген болмайды. Міне, сондықтан кейбіреулер имам Ағзам амалды иманнан кейінге ысырып қойды деп жаңсақ ойлаған. Өйткені, имам Ағзамның тән арқылы жүзеге асатын құлшылықтарға қаншалықты жауапкершілкпен қарағандығы әмбеге аян. Құлшылықтарды орындауға қатысты ерекше ыждағаттылығы да кітаптарда жазылған. Олай болса, бұл жала мұғтазилиттер мен харижиттерден шығуы бек мүмкін»[5].
Анығында, Әбу Ханифаның ақидаға қатысты рисалелерінде иржа термині күнә істегендердің ақыреттегі жағдайын иләхи қалауға қалдыруы мағынасында қолданылған[6]. Алайда, бұның мәзһабтар тарихы кітаптарында ұғымы берілген әрі иман еткен кісіге күнә істеудің еш кесір тигізбейтіндігін негізгі көзқарас ретінде ұстанатын мүржиямен үш қайнаса сорпасы қосылмасы ақиқат. Егер солай болған болса, ондай көзқарасты шәкірттері де жақтар еді. Шындығында, олар керісінше, мүржияны сынға алған. Әбу Ханифаның күнә істегеннің діннен шықпайтындығын, мүмин болып қалатындығы жайлы көзқарасы сәлафтарды да қосқанда бүкіл әхлі-сүннеттің көзқарасына айналғанын назарға алсақ, оны мүржияға тән деп қарау ол дәуірде мәзһабтарға қатысты ұғымдардың әлі қалыптаса қоймауынан болса керек. Негізінде, Әбу Ханифа кезеңінде жаңа қалыптаса бастаған әхлі-сүннет үшін бұл атау әлі қолданыла қоймағандықтан, ақида мәселелерінің әрбіріне қатысты әхлі-сүннет ғалымдарына түрлі атаулар берілгені белгілі. Мәселен, мұғтазила ғалымдары иләһи сипаттар жайындағы көзқарастарына орай әхлі-сүннет ғалымдарын мүшәббиха, адамдардың іс әрекеті мен тағдырға қатысты пікірлері себепті мұжбира немесе жәбрия деп атаған[7]. Матуриди де адамның дербес қалауы мен іс-қимылға, өзіндік қарым-қабілеті жоқ деп санап, адамдардың бүкіл әрекетін иләхи қалау мен құдіретке қалдырғандарды мүржия деп атаған[8]. Әбу Ханифаның иман түсінігін сынға алған Ибн Хазм оны мүржияның ішіндегі әхлі-сүннетке ең жақындардың бірі ретінде қабылдаған[9].
Шахристани да Әбу Ханифаның күнә істеу мүминге кесірін тигізбейді деген, иман етудің жеткілікті екендігін алға тартқан мүржиядан еместігін, қайта күнә істеген кісінің Аллаһтың азабынан қорқуы керектігін жақтағандықтан оны әхлі-сүннет мұржиясынан деп санаған[10].
Әбу Захра ғалымдардың Әбу Ханифаның мүржияға қатысты көзқарастарын қорытындылай келе: «Менің ойымша, Әбу Ханифаны мүржия деуге келмейді. Әйтпесе, пасықты (күнәхар) мумин қатарына қосқандардың бәрі қаласаңыз да, қаламасаңыз да мүржиядан саналатын болады. Аллаһ тағала күнәһарлардың кейбіреуін кешіреді. Оның кешірімін «шектеуге» болмайды. Олай болса, тек Әбу Ханифа ғана емес, мұғтазиланың тысындағы барлық фиқһ ғалымдары мен хадисшілер мүржияның санатына кіріп кетеді. Бұл мүмкін емес», – дейді[11].
Әбу Ханифаны мүржияға таңғанындай, оны жәхмияға таңу да дұрыс емес. Өйткені, мүшәббиха мен хашуияға қарасты ғалымдардың иләһи сипат мәселесінде тәнзихті жақтайтындардың барлығын жәхмияға қосақтайтыны белгілі. Анығында, Әбу Ханифа жәхмияны қатты сынға алғаны анық деректермен мәлім[12]. Алайда, Әбу Ханифаны кейбір сунниттік кәламшылар мен салафияға тән хадис ғалымдарының сынға алған бидғатшылықпен кінәлауы оның рационалды мәліметтерге көңіл бөлетін, сенім мәселелерінде осы мәліметтерді қолданып настарға рационалдық көзқарастар білдірген Исламның ерте кезеңдеріндегі жаңашыл ойшылдардың алғашқыларынан болғанын көрсетуде. Соған қарата айтылған сындарды басқаша жорамалдау қиын. Неге десеңіз, сенім көзқарастарының кейіннен қалыптасқан сунни кәлам саласынан матуридияға бағыт беріп, әхлі-сүннет түсінігімен үйлесетіндігі белгілі.
Мүржияға қатысты Әбу Ханифаның өзі әл-Фиқһул-әкбарда: «Мүржиялар секілді «Жақсылықтарымыз қабылданған, жамандықтарымыз кешірілген» деп айтпаймыз. Керісінше, басы ашық мәселе болғандықтан, «Кімде-кім іс-әрекеттерін дін үкімдеріне сай, ізгі амалын бұзатын кемшіліктерден сақтана отырып жасаса, өз кезегінде оны күпірлік пен діннен шығу арқылы жойып алмай, дүниеден мүмин ретінде өтсе, Аллаһ тағала оның амалдарын зая кетірмейді. Оны қабыл алып, сауабын береді» дейміз»[13] деген. Өзіне мүржия деп жала жапқандарға жауап беру үшін Осман әл-Баттиге жазған хатында «Әлгі мүржия сөзіне келер болсақ, бидғатшылардың оларға бұл атты танатындай шындықты айтқан адамдардың не жазығы бар? Олар – әділ және әхлі-сүннет. Бұл атауды оларға көреалмаушылар таңған»[14], – деп жауап беруі ұстанымының жағымсыз мағынада қолданылған мүржиядан емес екенін анық көрсетеді.
Интиқа деген кітапта Әбу Муқатилдің Әбу Ханифадан естіген мына сөзі келтірілген: «Адамдар үш дәрежеге бөлінеді.
Біріншісі – Пайғамбарлар мен сол Пайғамбарлардың жаннатпен сүйіншілеген адамдары – жаннаттық.
Екіншісі – Аллаһқа серік қосушылар – тозақтық.
Үшіншісі – мүміндер. Бұлар жайында жаннаттық немесе жаһаннамдық деп нақты үкім айта алмаймыз. Олардың жаннатқа кірулерін тілейміз, жаһаннамға кірулерінен қорқамыз. Аллаһ тағаланың айтқанындай «Олар ізгі амал қылды, жаман істерді де араластырды. Мүмкін Аллаһ олардың тәубаларын қабыл алар». Олардың қайда баратындықтарын тек Аллаһ қана біледі және Сол үкім береді. Біз олардың жаннатқа кіруін қалаймыз. Өйткені, Аллаһ тағала: «Шындығында, Аллаһ тағала өзіне серік қосқанды кешірмейді. Бұдан басқасын қаласа кешіреді»[15] деген.
Олардың күнә жасап, қателік істегендіктері үшін қатты қорқамыз. Өйткені, Пайғамбарлар және олардың жаннатпен сүйіншілеген адамдарынан басқа ешкім жаннатқа кіреді деп үзілді-кесілді айтылған емес. Қаласа, күні-түні ораза тұтсын, намаз оқысын»[16].
Амал иманның бір бөлігі ме?
Имам Ағзамның Иманды «жүрекпен сеніп, тілмен айту деп анықтап», амалды иманның негізгі бөлігі емес деуі мүржиялықпен кінәлауға себеп болған. Анығында, Әбу Ханифа амалды иманның талабы ретінде емес, оны иманнан бөлек қарастырғаны белгілі. Әбу Ханифа бойынша амал иманнан кейін келеді. Адам намаз оқып, ораза ұстағандығы үшін Аллаһқа және пайғамбарына иланбайды, қайта Аллаһқа және Пайғамбарына сенгендіктен құлшылық етеді. Құранда да алдымен иман ету, содан кейін барып амал ету мәселесінің айтылуы да амалдың иманнан бөлек екендігін көрсетеді[17]. Хайыз бен нифас жағдайларында әйелдердің кейбір парыздардан босатылуы да осы мәселеге дәлел. Өйткені, мұндай күйдегі әйелдер құлшылық жасамағанына қарамастан, мұсылман болып қала береді.
Әбу Ханифа бойынша күнә істеу мүминді иманнан ажыратпайды. Өйткені, Құранда зина жасап, кісі өлтіргенді имансыз демеген, бір түйір жақсылық жасаушыға да сауабы берілетіндігі білдірілген. Хазірет Али де өзіне қарсы соғысқан Шамдықтардың мүмин екендігін айтқан. Егер күнә жасау адамды діннен шығаратын болса, ширктен кейінгі күнәның ең үлкені кісі өлтірушіні хазірет Али кәпір деп атаған болар еді. Бұл бір жағы сахабалардың да осы мәселеге деген көзқарасын ұқтыруда[18]. Олай болса, күнәкар адам да мүмин ретінде қабылдануы тиіс, ал күнәсіне ақыретте жауап беру мәселесі – Аллаһ тағаланың еркіндегі іс. Қаласа, жазалайды, қаласа, кешіреді. Осыған орай, тек пайғамбарлар мен насстарда үкімі айқын айтылғандардың ғана тікелей жұмаққа баратындығын айтуға болады[19].
Мүмин бір кісінің табанды түрде «Мен расында да мүминмін» деуі керек. Неге десеңіз, иман күдік, күмәнді қабылдамайды. Хазірет Ибраһим пайғамбардың қайсарлықпен иманын ашық айтуы[20] осыған дәлел. Сөздікте «тәсілім болу, берілу» деген мағынаға келетін Ислам деген сөз иман түсінігінен ажырамайтындықтан, сонымен бірдей қабыл етілген. Өйткені, толық бағыныштылықты мақұлдаудан бөлек қарау қиын[21].
Негізінен алып қарар болсақ, Имам Ағзамның мұсылмандардың бір-бірін кәпірлікпен айыптап, аяусыз қанын төгіп жатқан исламның сындарлы кезеңдерінде әрі харижиттік сананың қайта жанданып жатқан бүгінгі таңда оның иман түсінігінің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Оны мүржиялықпен айыптау, мәселені дұрыс білмеуден, асығыс шешім қабылдаудан туындауда.
[1] Бұхари, әт-Тарихул-кәбир (баспаға дайындаған: Абдуррахман ибн Яхья әл-Ямани және т.б.) Хайдарабад, 1941-1960, VІІІ, 81;
[2] Ибн Хиббан, Китабул-мәжрухин минәл-мұхаддисин уәд-дуафа уәл-мәтрукин (баспаға дайындаған Махмұд Ибраһим Зайеди), Халаб, 1975-1976, 3-т, 63-72-б.
[3] З. әл-Кәусәри, әт-Тәрхиб би нақдит-тәниб, Бейрут, 1981, 299-б.
[4] Нәубахти, Фирақуш-Шиа, 7-б.; Әбу Хатым әр-Рази, Китабуз-зина (баспаға дайындаған Абдуллаһ Сәллум әс-Самерраи әл-Ғулуу уәл-фирақул-ғалия), Бағдат, 1982, 269-б.
[5] Шахристани, әл-Миләл уән-нихал (баспаға дайындаған М. Сәйид Килани), Каир, 1961, 1-т., 141-146; Ибн Әбулизз өзінің «Шарх әт-Тахауия» атты кітабында мүржияның мағынасының тереңдігін, оны қалай түсіну керектігіне қатысты бір-біріне қайшы түрлі көзқарастың бар екенін айта отырып, Әбу Ханифаны мүржия деуге болмайтындығын тілге тиек етеді. Өйткені, Әбу Ханифаның сөздері амал етудің де маңыздылығына, мұсылман кісінің ізгі амалдар жасуы қажеттігіне, үлкен күнәлардың харам екендігіне, оларды жасаушылардың күнәһар саналып, ақыреттегі жағдайларының Аллаһ тағаланың еркіне қалдырылатындығына қатысты мәселелерде әхлус-суннаның тұжырымдарына қайшы емес. Сондықтан, Әбу Ханифа мен оның ізбасарларын өзге мүржиялардан, әсіресе, олардың арасындағы шектен шығушы ғұлат пен жахмиядан ажырату үшін «муржиятул-фуқаха» деп атаған. Қараңыз: http://www.islamweb.net/ver2/…; Қ. Құрманбаев, Хадис ілімі, 113-116-б.
[6] Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутәаллим, 24 б.
[7] Қады Абдулжәббар, Шәрхул-усулил-хамса (баспаға дайындаған: Абдулкарим Осман), Каир, 1965, 75 б.
[8] Матуриди, Тәуилату әхлі сүннә (баспаға дайындаған:
М. Мұстафизуррахман), Бағдат, 1983, 98-б.
[9] Ибн Хазм, әл-Фасл, ІІ, 228, 265.
[10] Шахристани, әл-Миләл уән-нихал, 1-т., 141-146-б..
[11] Әбу Захра, Әбу Ханифа, 156-157-б.
[12] Ибн Хиббан, Китабул-мәжрухин, 3-т., 15-б.
[13] Фиқһул-әкбар, 9-б. Хайдарабад басылымы
[14] А. Өзтүрік, Имамы Ағзам Ебу Ханифе ве есерлери, Шәмил баспасы, Стамбул, 2010, 114-б.
[15] «Ниса» сүресі, 116-аят
[16] Ибн Абдулбәрр, Интиқа, 167-б.
[17] «Мәида», сүресі, 9-аят; «Мүмин» сүресі, 40-аят
[18] Әбулхайр, Ақидатул-Ислам уәл-имам әл-Матуриди, 190-б.
[19] Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутааллим, 18-б. Матуриди, Китабут-таухид, 615-616-б.
[20] «Бақара» сүресі, 260-аят
[21] Манастырлы, Мәуахибур-рахман, 154-беттен Б. Шевки Явуз, 2-т., 149-150-б.
