Әбілқасымхан медресесі Ташкент қаласының Бесағаш мақалласында ХІХ мен ХХ ғасыр басында жұмыс істеген діни оқу орны ретінде белгілі. Медресенің ең көне бөлігін Қоқан хандығы дәуірінде 1820 жылы Әбілқасымхан ишанның әкесі Муйи Мүбарак Ишантөрехан салдырған. Ал діни оқу орнының қазіргі сақталған негізгі бөлігін Қоқан хандығының соңғы дәуірі саналатын 1850-жылдары Әбілқасымхан ишан тұрғызған.
Алғашқыда Муйи Мүбарак Ишантөрехан ғимаратты сопылардың ханакасы ретінде салдырған болатын. Кейін Әбілқасымхан ишан әкесінің ханакасын кеңейтіп, бір қабатты көпшілік намаз оқитын мешітке әрі діни дәріс алатын медресеге айналдырды. Сонымен қатар, ғимарат жанынан хауыз ашып, монша тұрғызып, гүлзар аула жасады.
Медресеге оқуға келген шәкірттердің көптігіне байланысты 1864 жылы екінші қабаты тұрғызылды. Тіпті, кейінірек жанынан тағы да қажетті қосымша құрылыстар салынды.
Жалпы, Әбілқасымхан медресесі екі қабатты ғимарат. Медресенің құрылысы шығыс стилінде безендірілген. Оның ауласына алдыңғы және артқы қақпалар арқылы кіреді. Алдыңғы қасбетінен қарағанда, мезандарлы күмбезі мен екі қабатты ұяшықтан тұратын сыныптары көзге түседі.
Ғимарат күмбезінің екі жағында биіктігі 16 метрлік гүл мұнаралар орналасқан. Ішінде жүздеген шәкірттің құлшылықтарын атқарып, діни білім алуына арналған құжыралары бар. Шәкірттердің басқа да қажеттіліктерін өтейтін арнайы жабдық бөлмелерімен (жатын орын, дәретхана, монша т.б.) қамтылған.
Медреседегі діни білім беру үрдісі заман сұранысына қарай дамып отырды. Әуелгіде Муйи Мүбарак Ишантөрехан сопылар діни білім алып, құлшылық атқаратын ханака ретінде тұрғызса, соңыра Әбілқасымхан ишан классикалық діни дәрістерді жүйелеп, саты-сатымен оқытатын медресеге айналдырды.
Әбілқасымхан ишан 1892 жылы Ташкентте обадан қайтыс болған соң, медреседе оның баласы Хашимхан ишан сабақ береді. Мұсылман әлеміндегі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы өзгерістерге байланысты, Әбілқасымхан медресесінде кейінгі дәуірде діни пәндермен қатар дүниеуи пәндер де оқытылады.
Бұл медреседе Орталық Азиядағы өзбек, қазақ, тәжік, қырғыз, түрікменнің көптеген зиялылары діни білім алған. Мысалы, Абдулла Қодири, Гулом Зафари, Мунаввар қори Абдурашидхонов, және Абдурауф Фитрат, Ишан Баба Абдулмажитхан секілді өзбек ұлтының діни оқымыстылары Әбілқасымхан медресесінде діни білім алған.
Ал қазақтардан – ХХ ғасыр басында Жетісу жерінде және кейінірек Семейде діни қызмет еткен Ахметсафа Қалдыбайұлы, Кеңес үкіметіне қарсы күрескен атақты мұһажір ғұлама Мүбәшшар ат-Тарази, Түркістан муфтиі Алиш Омарқожаұлы т.б. ғұламалар мен діни қайраткерлер осы медреседе оқып, білім алды.
Ташкент қаласында Кеңес үкіметі билік құрғаннан кейін діни оқу орындарын жабуды қолға алады. Әбілқасымхан медересесі де 1919 жылы өзге діни оқу орындарымен бірге жабылды. Медресе ауласындағы хауыз бен дәретхана 1940 жылы, сол қанатындағы бағаналы мешіт 1981 жылы бұзылды.
Ташкент қаласындағы 1946 жылғы зілзаладан медресенің ғимараты қатты зақымданды. Кеңес үкіметі Ташкенттегі қуыршақ фабрикасын 1974 жылы медресе ғимаратына орналастырды. Осы жылдары ол адам танымастай тозды. Кейін 1982-87 жылдары мемлекет тарапынан күрделі жөндеу жүргізілді.
Әбілқасымхан медресесі 1983 жылы Өзбекстанның тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау комитетінің балансына өтті. Өзбекстан тәуелсіздік алғаннан кейін 1996 жылдан бері «Алтын мұра» халықаралық қайырымдылық қорының Ташкент филиалы және халық өнері мектебі ретінде жұмыс істейді.
Мұхан ИСАХАН
