Абай Құнанбайұлының «Ақыл, жүрек, қайратты бірдей ұста» деген әйгілі сөзі – қазақ руханиятының алтын қазығы. Бұл тұжырымда ақын адам баласының толық адам деңгейіне жету жолындағы ең басты үш қасиетті – ақыл, жүрек және қайратты тең ұстаудың маңызын айрықша атап өтеді.
Ақыл – жол көрсетуші нұр
Ақыл – адамды қараңғылықтан жарыққа жетелейтін нұр. Ол білім арқылы жетіледі, ізденіс арқылы толығады. Ақылды адам әр ісінде сабыр мен парасатқа сүйеніп шешім қабылдайды. Бірақ ақыл жалғыз болғанда, кейде суық есеп пен өзімшілдікке ұрындырады. Сондықтан Абай ақылды жүрекпен және қайратпен үйлестіруді ұсынады.
Жүрек – иман мен мейірімнің мекені
Жүрек – адам болмысының рухани өзегі. Онда иман мен ізгілік, рақым мен махаббат тұрады. Жүрегі таза адам өзгенің қайғысына бейжай қарамайды, ізгілік жолынан таймайды. Абай: «Жүректің көзі ашылса, Хақтықтың түсер сәулесі» деп жүректің рухани тазалығын иманмен байланыстырады.
Жүрексіз ақыл – тас, қайратсыз жүрек – әлсіз. Сондықтан адам рухани кемелдікке жету үшін жүрегін иманмен нұрландыруы керек.
Қайрат – іске бастайтын қуат
Қайрат – адамның ерік-жігері мен табандылығы. Ақыл не істеуді көрсетсе, жүрек соны жақсылыққа бағыттайды, ал қайрат сол істі жүзеге асырады. Қайратсыз ақыл да, жүрек те нәтижесіз. Абайдың өзі айтқандай: «Қайрат пен ақыл жол табар, Қашқанға да қуғанға». Яғни адам өмірінің мәні – әрекетте, еңбекте, табандылықта.
Үш қасиеттің үйлесімі – кемелдікке апарар жол
Абай үшін бұл үш қасиет – бір-бірінен бөлек емес, бір тұтас жүйе. Ақыл – бағыт, жүрек – негіз, қайрат – қозғалыс. Егер осы үшеуі тең ұсталғанда ғана адам шынайы бақыт пен толық адамдыққа жетеді. Бұл идея ислам ілімімен де үндес. Құранда Алла Тағала: «Олар жүректерімен ойланбай ма?» (Ағраф, 179-аят) – деп адамның рухани ақыл мен жүрек бірлігін еске салады. Исламда да амал – қайраттың көрінісі. Сенім (иман) мен ізгі ниет (жүрек) амалмен ұштасқанда ғана адам шынайы мұсылмандыққа жетеді.
Қазіргі заман адамын ақпараттың көптігі, қарбалас тіршілік пен материалдық құндылықтар көп жағдайда адастырып жібереді. Осындай кезеңде Абайдың осы сөзі – рухани бағдар. Ақылмен ойлап, жүрекпен сезініп, қайратпен әрекет ету – адамды сабырлы, әділ және мақсатшыл етеді. Бұл қағида отбасынан бастап қоғамға дейінгі үйлесімділіктің негізін қалайды.
Мысалы, басшы адам шешім қабылдағанда тек ақылға сүйенсе, әділеттен ауытқуы мүмкін. Ал тек жүрекке сүйенсе – әлсіздік танытады. Ал екеуін қайратпен ұштастырғанда, ол нағыз кемел басшыға айналады. Сол сияқты әрбір адам өз өмірінде осы үш қасиетті тең ұстаған сәтте ғана өзін де, өзгені де бақытты ете алады.
Қорытынды
Абай атамыз айтқан «Ақыл, жүрек, қайратты бірдей ұста» – адамзат болмысының мәңгі формуласы. Бұл үш қасиет – жеке тұлғаның ғана емес, ұлттың да рухани кемелдігін айқындайтын өлшем.
Ақыл – ілім мен парасаттың нышаны, жүрек – иман мен мейірімнің мекені, ал қайрат – ерік пен еңбектің бастауы. Осы үшеуінің бірлігі – адамды әділетке, адалдыққа, ізгілікке жетелейді. Қоғамның да гүлденуі – осындай адамдардың көптігімен өлшенеді.
Бүгінгі заманда ғылым мен техника қарыштап дамыса да, жүрек тәрбиесі артта қалып бара жатқандай. Ал Абай даналығы – осы тепе-теңдікті қайта орнатуға шақыру. Ақылды біліммен толықтыру, жүректі иманмен тазарту, қайратты адал еңбекпен күшейту – нағыз мұсылмандық жол, нағыз адамдық болмыс.
Абайша айтқанда, «толық адам» болу – рухани кемелдікке ұмтылу. Бұл — біздің қоғамға, әрбір жасқа, әр отбасына арналған үндеу. Ақыл – нұр, жүрек – мейірім, қайрат – күш. Осы үшеуі біріксе ғана адам өмірінің мәні ашылады, қоғамның да, ұлттың да рухы биіктейді.
Ғабит ҚАЛДАРБЕК,
Ұлытау облысының ақпараттық түсіндіру тобының мүшесі, дінтанушы
