Ислам діні – адамзатқа бейбітшілік, әділет, білім мен рухани тазару жолын көрсеткен ілім. Қазақстандағы исламның қалыптасуы мен дамуы ғасырлар бойы елдің рухани өзегін құрап келді. Бұл жолда көптеген дін қайраткерлері, ғұламалар мен ағартушылар өз еңбегін сіңіріп, дәстүрлі исламның тамырын тереңдетіп, ұлттың болмысын сақтауға ықпал етті.
Дәстүрлі ислам – Құран мен Сүннетке негізделген, жергілікті салт-дәстүрлермен үндесіп, қоғамға бейімделген ислам ілімі. Қазақстандағы дәстүрлі ислам – ханафи мәзһабы мен матуриди сенім мектебі негізінде дамыған. Бұл жол – төзімділікке, білімге, ақыл мен даналыққа сүйенеді. Радикалды және жат ағымдарға қарсы тұра алатын рухани қорған.
Дәстүрлі исламның дамуына үлес қосқан қазақ даласындағы тұлғалар:
Қожа Ахмет Ясауи (ХІІ ғ.)
Түркі әлемінің рухани ұстазы. «Диуани Хикмет» атты еңбегі арқылы түркі халықтарына исламды сопылық негізде, махаббат пен тақуалық арқылы жеткізді. Оның ілімі қарапайым халыққа түсінікті, жүрекке жақын болды.
Мұрасы:
– «Диуани Хикмет» еңбегі – түркі халықтарына исламды жүрекке жақын тілмен жеткізген сопылық өлеңдер жинағы.
– Исламды түркі мәдениетімен үйлестіріп, халықтың рухани танымын арттырды.
– Хикметтері арқылы иман, тақуалық, нәпсімен күрес, Аллаға махаббат тақырыптарын кеңінен насихаттады.
Бейсенбі би, Қанай би, Есім би
Халық билері – шариғат пен әдет-ғұрыпты үйлестіріп, әділ сот, мәмілегерлік, қоғамдағы тәртіп пен адамгершілік қағидаларын насихаттады.
Мұралары:
– Шариғат қағидаларын қазақтың әдет-ғұрпымен ұштастырып, ұлттық құқықтық жүйенің негізін салды.
– Даулы мәселелерді әділ шешуде Құран мен Сүннетке жүгінген.
– «Би — елдің көзі мен құлағы» деген нақылды өміршең еткен тұлғалар.
– Халыққа діни, моральдық ұстанымдарды түсінікті тілмен жеткізген.
Абай Құнанбайұлы (1845–1904)
Абай – дінді тек ғибадат ретінде емес, рухани тазару, ақыл мен жүрек тәрбиесі ретінде түсіндірген ойшыл. Ол исламның мәнін, имандылықтың негіздерін терең философиялық және әдеби тілмен жеткізді.
Мұрасы:
– «Қара сөздерінде» исламның рухани тереңдігін – иман, ақыл, махаббат, жауапкершілік ұғымдарын ашады.
– «Толық адам» концепциясы – діни-философиялық ойлаудың шыңы.
– «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңімен исламның ақиқаттылығын жырлайды.
– Халықтың дінге деген көзқарасын жаңартқан ойшыл.
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858–1931)
Абайдың шәкірті, шариғат пен сопылықты терең меңгерген ойшыл. Ол исламның мәнін адамгершілік, ар-ождан, жауапкершілік тұрғысынан ашты.
Мұрасы:
– «Үш анық» атты еңбегінде ар-ождан, жан мен рухтың мәңгілік мәселелерін талдады.
– Дінді фанатизмнен тазартып, ақыл мен жүрекпен ұғынуды насихаттады.
– «Мұсылмандық шарты» кітабы арқылы халыққа шариғатты түсінікті тілмен жеткізді.
– Дін мен ғылымның үндесуін көрсеткен көрнекті тұлға.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858–1931)
Діни-ағартушы, шежіреші, сопылық бағытта жазған ақын. Қазақ халқының тарихын, діни танымын жинақтап, көптеген рухани-танымдық еңбектер жазды.
Мұрасы:
– Құран, хадис, ислам тарихы мен сопылық ілімдерге негізделген шығармалар жазды.
– Қазақ шежіресін жинап, тарихи және рухани деректерді сақтауға үлес қосты.
– «Мәшһүр Жүсіп хикметтері» – терең ойлы діни-танымдық жырлар.
– Дін мен халық ауыз әдебиетін байланыстыра білген көреген ақын.
Кеңес дәуіріндегі рухани тұлғалар:
Хамза қажы (1887–1953), Нұртай қажы, Зейнолла қажы
Сталиндік зұлмат жылдарда да ислам дінін жасырып болса да оқытып, діни дәстүрді сақтап қалуға атсалысты. Медресе мен мешіттер жабылса да, халық арасындағы руханият отын өшірмей ұстады.
Қазіргі заман дін қайраткерлері
Мұралары:
– Кеңес кезеңінде діни қуғын-сүргінге қарамастан ислам дінін жасырын түрде сақтап қалды.
– Діни сауатты шәкірттер тәрбиелеп, мешіттер жабылса да, үй жағдайында дәріс беруді жалғастырды.
– Ислам руханиятының жібін үзбей, келесі ұрпаққа жеткізуші буын болды.
Рәтбек қажы Нысанбайұлы, Әбсаттар Дербісәлі, Наурызбай қажы Тағанұлы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда ислам қайта жаңғырып, ҚМДБ (Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы) құрылды. Дін қайраткерлері діни оқу орындарын ашып, исламның дәстүрлі жолын ұстануға күш салды.
Мұралары:
– Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда ислам дінін жаңғырту жолында еңбек етті.
– Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының қалыптасуы мен нығаюына үлес қосты.
– Діни оқу орындары ашылып, діни кадрлар даярлау жұмысы жүйелі түрде жолға қойылды.
– Дәстүрлі ислам жолын ғылыми, сабырлы түрде насихаттаған қайраткерлер.
Қазақстандағы дәстүрлі ислам – ұлттың рухани тірегі. Бұл жолда халқымыздың талай ұлы тұлғалары өз еңбегімен ислам дінін біліммен, иманмен, төзімділікпен насихаттады. Бүгінде сол мұраны сақтау – әрбір саналы азаматтың, әсіресе жастардың парызы. Радикалды, теріс ағымдарға қарсы тұрудың ең тиімді жолы – өз дініміздің шынайы, дәстүрлі, білімге сүйенген нұсқасын білу және оны насихаттау.
Әмірбек СҰЛТАН,
Ұлытау облысының «Діндерді зерттеу орталығы» КММ теолог маманы
