Бала кезімізде кейбір қазалы үйге көңіл айта барған үлкендерден марқұмды «жұмбақ жағдайда» қайтыс болыпты деп қана естуші едік. Яғни ел ішінде өзіне қол салған кісі өлімін қашанда жасыруға тырысады. Сондай «жұмбақ» өлімдердің кейбірінің нақты себебін бертінде ғана ес кіргенде білдік. Қазақ екінші жағынан «Ауруын жасырғанды өлім әшкере етеді» деп те аурудың алдын алуға асқан сақтықпен қараған. Бүгінде суицидті жасыру былай тұрсын, ол мемлекеттік деңгейде ашық талқыланып, оны болдырмаудың сан түрлі жолы қарастырылып келеді. Себебі бұл кеселді, әсіресе жастарды төңіректеп алған осы ауруды ауыздықтау мүмкін болмай бара жатыр.
Бір жағынан халықаралық тәжірибеге сүйенсек, бұл тақырыпты БАҚ-та кеңінен талқылау да қауіпті саналады. Сол себепті суицидке қатысты ақпараттарды халыққа таратарда халықаралық стандарттарды ескерген жөн.
Әдетте өз-өзіне қол жұмсаған адамды біздің қоғам есі ауысқан, ақылы таяз, я болмаса рухани әлсіз адам деп жазғырып жатады. Әсілінде оның ішіне үңіліп жатқан ешкім жоқ. Бар болса да, некен-саяқ. Көбіне оқушы суициді болған соң мектеп психологтеріне салмақ түседі. Тексеру, тергеу, басшылыққа есеп беру, тағысын тағылар. Ал өмірмен қош айтысқан адамның ет жақындары да болар іс болған соң барып суицидтің себебін іздеп, оны тапқандай болып, артынан өкінеді. Баласының жан дүниесінің ауырып жүргенін кезінде аңғармаған соң, ол кеткеннен кейін білгеніңнің еш қажеті жоқ.
Жалпы, бұл мақалада осы кеселдің көбеюіне себеп болатын жайттардың бірі ретінде медиа саласына мән бермекпіз. Себебі рейтинг қуып, лентасына не болса соны сала беретін сайттар суицид оқиғасын да тәптіштеп, көзбен көргендей етіп оқырманға лезде жеткізуге асығады. Бар мақсат – ақпаратты алғаш болып таратып, сол арқылы сайт қаралымын арттыру. Ал оның ар жағындағы әлеуметтік, қоғамдық жауапкершілігіне ешкім мән беріп жатқан жоқ. Бұл туралы Мәжіліс мінберінде депутаттар да аз айтпады. Асхат Аймағамбетов телеграмдағы арнасында «Вертер әсері» жайында ой бөлісті.
«Суицид туралы ақпараттар жарияланғаннан кейін өз-өзіне қол жұмсау жағдайларының көбейгенін көрсетеді. Әсіресе мұндай хабарламалар бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен таратылған кезде байқалады. Көптеген зерттеу көрсеткендей, суицид туралы жарияланымдар «имитациялық суицид» деп аталатын жағдайды тудыруы мүмкін.
Мұндай оқиғаларға неғұрлым көп назар аударылса, суицид саны да соғұрлым артады деген тұжырым жасалған. Осыған байланысты, суицидтің алдын алумен айналысатын көптеген ұйым бұл тақырыпты қалай дұрыс жариялау керектігі туралы бұқаралық ақпарат құралдарына арналған нұсқаулық әзірледі. Нұсқаулықтарды орындау имитациялық мінез-құлық қаупін азайтуға көмектеседі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы да медиаға суицид туралы жауапты түрде хабарлау бойынша ұсыным шығарған. Сезімтал мәселеге мұқият және сақтықпен қарау өте маңызды, өйткені ол осал топтар үшін тәуекелдер тудыруы мүмкін», дейді А.Аймағамбетов.
Халықаралық тәжірибеде «Вертер әсері» атауымен кеңінен танылған «Суицидке сендірудің ықпалы: Вертер әсерінің теориялық және қолданбалы аспектілері» («The Influence of Suggestion on Suicide: Substantive and Theoretical Implications of the Werther Effect») атты ғылыми еңбектің авторы америкалық ғалым Дэвид Филлипс. 1974 жылы жарық көрген оның зерттеу жұмысының негізгі идеясы – бұқаралық ақпарат құралдарында өз-өзіне қол жұмсау туралы хабарлар жиі таралған кезде қоғамда сол секілді суицид оқиғаларының көбеюі мүмкін екенін дәлелдеу.
Жалпы, кейінгі жылдары қоғамда өз-өзіне қол жұмсау фактілері жиілеп кеткенін жоққа шығара алмаймыз. Күрделі әлеуметтік мәселенің тамырын тереңнен іздеген зерттеушілер суицидтің таралуына тек психологиялық немесе экономикалық себептер ғана емес, сонымен қатар ақпарат құралдары да ықпал ететінін алға тартады.
Д.Филлипс осы зерттеуінде бұқаралық ақпарат құралдары белгілі бір оқиғаларды қалай ұсынса, халықтың өмірлік шешім қабылдауына дәл солай тікелей әсер етуі мүмкін екенін анықтап, бүкіл әлемге дәлелдейді. Ол бұл құбылысты «Вертер әсері» деп атады.
Жалпы, «Вертер әсері» деген не? Бұл термин немістің ұлы ақыны Гёте жазған «Жас Вертердің қасіреттері» романынан алынған екен. XVIII ғасырда жарық көрген бұл шығармада басты кейіпкер өзін қорлап бара жатқан махаббат азабының алдында дәрменсіздік танытып, өз-өзіне қол жұмсайды. Роман Еуропада вирустық жылдамдықпен кең таралған соң, дәл сондай жолмен ажал құшқан жастар көбейіп кеткен. Кезінде бұл жағдай қоғамда үлкен алаңдаушылық тудырып, дүйім Еуропаны дүрліктерген-ді.
Сол тарихи оқиғаға сүйенген Дэвид Филлипс те медиа мен суицид арасындағы байланысты зерттеді. Ол 1947–1968 жылдар аралығындағы Америкадағы суицид статистикасын саралай келе, белгілі бір адамның өз-өзіне қол жұмсаған суыт хабары БАҚ-та кеңінен жарияланғаннан кейін, бірнеше күн ішінде елдегі жалпы суицид көрсеткіші күрт өсетінін байқаған. Автор әсіресе газеттердің бірінші беттерінде осы тақырыпта мақалалар шыққаннан кейін, суицид деңгейі айтарлықтай өскеніне көз жеткізген.
Сондай-ақ аталған зерттеуде суицид оқиғаларының БАҚ-та жариялану формасы, яғни оқырман санасына қалай әсер ететіні басты назарға алынған. Егер өз-өзіне қол жұмсау оқиғасы драмалық, трагедиялық, кейде тіпті романтикалық әсірелеу тұрғысында сипатталса, бұл кей оқырмандарға үлгі ретінде әсер етуі мүмкін екен. Мұндай «жұқтыру» әсерін психологтер «имитациялық суицид» деп атайды. Яғни өмірмен қоштасуға бел буып, бірақ ретін таба алмай, батылы жетпей жүргендер болса, газет мақаласындағы, жалпы бүгінгі терминмен айтсақ медиа контенттегі детальдардың әсерінен шешім шығарады екен.
Ғалым Филлипс «Деректер имитациялық суицидтің нақты құбылыс екенін, ал медиадағы ұсыныстар бұл әрекетке үлгі болатынын көрсетеді», дейді.
Жалпы алғанда, зерттеу қорытындысында автор БАҚ өкілдерін ерекше жауапкершілікке шақырады. Яғни суицид туралы жаңалықтарда: әрекеттің нақты тәсілдерін сипаттамауды, романтизациядан аулақ болуды ескертіп, керісінше көмек алуға болатын ресурстарды, орталықтарды көрсету қажеттігін алға тартады.
Бұл зерттеу қазіргі журналистика үшін де аса маңызды, әлі де болса мәнін жоғалтқан жоқ. Себебі медиа саласының өкілдері тек шындықты жеткізуші ғана емес, қоғамдық пікір мен мінез-құлықты қалыптастырушы құрал екенін ұмытпауы керек.
Ал Филлипстің зерттеуі – суицид мәселесіне тек психология не медицина тұрғысынан емес, медианың ықпалы тұрғысынан қарауға мүмкіндік беретін алғашқы ғылыми еңбектің бірі. Ол бізге бір адамның сөзі, мақаласы немесе сюжеті басқа біреудің өміріне әсер етуі мүмкін екенін ескертеді. Сондықтан да әрбір журналист ең алдымен адам өміріне жауапты тұлға екенін қаперінен шығармағаны абзал. Ал оның қаламы – жай ғана құрал емес, кейде өмір мен өлім арасындағы бір көпір болуы да бек мүмкін.
