Адамдар өз ойымен немесе санасымен айтқан кейбір ұғымдар, адамдарға дүниеде де, ақыретте де пайдасын не қиындық тудыруы әбден мүмкін. Өйткені бұндай ұғымдарға белгілі бір мағына берілгеннен кейін «олардың ақиқатына күмән келтіруге және талап пен талқылауға да болмайды» деп белгілі бір дәрежеге жетіп, тыйымға айналады. Көптеген адамдар осы ұғымдардың мағынасы мен түсінігі, Алланың дінінде тікелей айтылмаса, кейбіреулер бұндай ұғымдардан бас тартуы мүмкін.
Мысалы, кең тараған «дәстүр» ұғымы. Кейбір адамдар өмірінің мазмұнын дәстүрментолтырса, кейбіреулері дәстүрді мойындамай өмірін тек дінмен ғана шектеп жатады. Дәстүр, салт және әдет-ғұрып сан ғасырлар бойы жалғасып келіп, бір халықтың мәдениетіне айналады. Осы мәдениетті дінмен байланыстыра отырып одан әрі жалғастыру – ұрпақтың басты міндеті. Бұл мәдениетті мойындамау не керісінше дінмен байланыстырмай тек мәдениетпен ғана шектеу де жаратылысымызға қайшы. Кез келген адамның бұл өмірде тұрақты өмір сүруі дәстүрі мен дінінің және ділінің ұштасуында.
Адам барлық нәрсені біліп тумайды не өздігінен біле салмайды. Білетін және тәжірбиелі маманнан үйрену арқылы біледі. Осы орайда кез келген бір іске не рәсімдерге бастарда сол елдің дәстүрі мен өмір сүру құндылығына негізделеді. Дінге қарағанда ділін жоғары санайтындар немесе тек дінім дейтін адамдар бұндай құбылысты қабылдағысы келмейді. Яғни не дін не дәстүр дейтін адамдар. Адамдарға жақсылық тілеу, жасау не болмаса қолдау дін мен діл арқылы болады. Екеуін бөліп қарау қисынсыз. Сонымен қатар дінге қайшы болмаған, барлық амал ділден болып табылады.
Бұл кеше басталған тойтарыс емес, пайғамбарлар заманынан бастау алып бүгінге дейін жетіп, ұрпақтан ұрпаққа жалғасары сөзсіз. Кез келген қоғамның өткені мен бүгінінде дәстүрден толықтай бас тартқандар болғаны сияқты дінінен де толықтай бас тартып тек дәстүр жеткілікті дегендер кеше де, бүгін де бар және ертең де бола бермек. Енді пайғамбарлар тарихынан мысал арқылы мәселеге қысқаша тоқталайық:
Шұғайып пайғамбар өз қауымын Алладан басқа табынатын пұттары, Алла бола алмайтынын және оларға табынудың дұрыс еместігін айтты. Сондай-ақ ол өз халқының сауда-саттықта өлшем мен таразыда әділдікті сақтамайтынын, сатып алу-сатуда бір-бірін алдайтынын, бөтеннің құқығын аяққа таптайтынын көріп бұл жағдайды алдын алғысы келіп әрекет жасады. Хазірет Шұғайыптың бірі иман, екіншісі күнделікті өмірге (дәстүрге) қатысты екі негізгі мәселеге қатысты ескертулері оның халқының «Дәстүрімізге қол сұқпа дегендер мен дінімізге өзгеріс енгізбе» деп қабылдап, екі тараптық реакцияға ұшырады. Бұл жағдай аятта былай баяндалады:
«Олар: «Уа Шұғайып! Саған ата-бабаларымыз табынған нәрселерді тастауды немесе мал-мүлкімізбен қалағанымызды жасаудан бас тартуымызды Алла әмір етті ме? Бірақ сен шынымен жұмсақ әрі парасатты адамсың». (Худ сұресі, 87-аят)
Осы аятты қысқаша түсінуге тырысайық:
Шұғайып пайғамбар өз халқының ата-бабасынан мұра болып, ежелден дәстүрге айналған «пұтқа табынушылық» сенімінің қате екенін айтады. Оларды Алланың бар екеніне шақырады. Сондай-ақ, адамдардың тауарын сатып алу, сату, өлшеу, таразылау сияқты әрекеттерге барғанда, басқалардың құқықтарын бұзбауға, басқаларға зиян келтірмеуге шақырады. Оның халқы оған: «Сен намаз оқисың және кейбір нәрселерге сенесің», дейді. Сіздің дініңіз біздің нанымдарымыз бен өмірімізге араласуды айтады ма? Неге бізге араласып жатсың? Дегенмен, сіз әдетте жұмсақ және парасатты адам болып көрінесіз. Бірақ сіз ұстанатын дін неліктен адамдардың сенетініне, қалай өмір сүретініне және өз мүлкіне қалай билік ететініне кедергі келтіреді? Адамдар қалаған нәрсесіне сенсін. Адамдар өз мүлкіне қалағандай билік етсін.
Бұл менталитет, ұстаным мен пікір өте таныс естіледі, солай емес пе? Бүгінде адамдарға арақ-шараптан, құмар ойыннан, зинақорлықтан, пайыздан аулақ болыңдар, өзгенің хақысына кірмеңдер десең, дінің өзіңе дейді. Дәстүрге, ділге, мәзһабқа тіл тигізбеңдер десең, кейбіреулер қызыл көрген өгіздей: «Адамдардың еркіндігіне араласып жатсыңдар. Сенің мұны істеуге құқығың жоқ. Адамдар қалағанын істей алады» деп достық ескертуге, достық кеңеске құлақ аспайды.
Ендеше, бұндай адамдар ақыл-кеңес пен ескертуді ұнатпайды. Оны өз бостандығына араласу деп түсінгендіктен ғана жақсылықты тарату, жамандықтың алдын алу, кеңес айту парызымыз жойылып кете ме? Әрине жоқ. Біз шындық деп білетін нәрсені айтуға міндеттіміз. Қараңыз, Шұғайып пайғамбар халқының қарсылығына не деп жауап береді? «Шұғайыппайғамбар былай деді: «Уа, қауымым! Былай ойланыңыз: Раббымнан айқын дәлел болса және Ол маған жақсылық нәсіп еткен болса? Мен тыйым салған амалдарды өзім істеуге ниетім жоқ. Мен тек шамам келгенше ескерту жасағым келеді. Бірақ менің жетістігім Алланың жәрдеміне байланысты. Мен Оған ғана тәуекел етемін және Оған бет бұрамын».
Шұғайып пайғамбар: «Сізге бұндай кеңестерді өз ойыммен бермеймін. Мен сіздерді өз қалауыммен басқарайын деп отырғаным жоқ. Мен мұны сендер маған бағынсын деп айтып отырған жоқпын. Раббым маған уахи түсірді. Мені де, сені де жаратқан Ұлы Раббымыз сол уахиларда нені бұйырғанын саған жеткізіп әрі амал етуге шақырып отырмын. Мен сендергебірдеңе істе немесе бір нәрседен аулақ бол десем, менің ниетім саған қарсылық емес. Мен сендерге бұларды айтып жатқанда, мен өзім керісінше істеп жатқан жоқпын. Қолымнан келгенше, шамам келгенше сендерге үйреткім келеді. Мен сендердің сенімдеріңіз бен өмір салтыңызда не дұрыс емес екенін мүмкіндігімше түзетуге тырысамын. Әрине, мен бұған өз күшіммен жете алмаймын. Өйткені, адамның басқа біреудің қатесін түзеп, оны теріс жолдан тура жолға салуы тек Алланың жәрдеміне байланысты. Осы насихат парызында мен Аллаға тәуекел етемін және Оған бет бұрамын» – деген.
Иә… Бүгінде кейбір дәстүрлер мен ғұрыпта адамдар Жүсіп пайғамбардың түрмеде жатқанда екі досына пұттар туралы айтқан жағдайға ұқсайды: «Бұл тек сен және ата-бабаларың қойған есімдер. Алла бұларға ешбір дәлел түсірген жоқ» (Юсуф 12/40). Осындай аласапыран кезде саналы мүмінге жүктелетін жауапкершілік Шұғайып пайғамбардың және Жүсіп пайғамбардың жолын ұстанып, «қолымыздан келгенше жақсартуға» ұмтылу.
Раббымыз дүниеде де, ақыретте де пайдалы амалдардан, діліміз бен дініміздің шынайы ұстанушыларынан болуды нәсіп етсін. Бір елдің дамуы, сол елдің халқының ділі мен дініне болған сүйіспеншілігіне тікелей байланысты. Қазақ халқы әрқашан дәстүріне берік, дініне адал болған. Бүгінгі және келешек ұрпаққа тілеріміз дәстүрімен өмір сүріп, шариғат талабына сай сенуден таймасы. Баршамызды жақсылықты таратуға тырысатын, жамандықтан тыйып, күш-қуаты жеткенше жақсартуға тырысатын саналы мүміндерден етсін.
Исатай БЕРДАЛИЕВ,
PhD
