Қазіргі таңда Ислам дініне қарсы күресуді өздерінің басты «парызы» санайтын «тәңіршілдер» дейтін топ өкілдері пайда болды. Олар өз сенімін «қазақтың ұлттық діні», «дүниетанымы», ал Исламды «арабтың діні» деп жүр. Біз осы тұрғыдағы бірқатар сұрағымызды Жасанды интеллектке жолдап көрген едік.
Мен: Тәңіршілдік қазақтың шынайы діні ме?
ChatGPT: Тәңіршілдік – түркі халықтарының, соның ішінде қазақтардың исламға дейінгі наным-сенімінің бірі. Бірақ оны қазақтың «шынайы» немесе «бастапқы» діні деп атау толықтай дұрыс емес. Өйткені қазақ халқы исламды ғасырлар бойы өзінің рухани тірегі ретінде қабылдап, өмір салтына айналдырды.
Тәңіршілдік – түркі-моңғол халықтарының ежелгі діни-наным жүйесі. Бұл сенімде Тәңір – жоғарғы құдіретті күш ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, табиғат күштеріне (Көк, Жер-Су, Ұмай ана) табыну, рухтарға сену, шамандық дәстүрлер де маңызды орын алады.
Мен: Ислам діні мен бұрынғы тәңір сенімінің арасында қандай айырмашылықтар бар?
ChatGPT: Ислам діні мен тәңіршілдіктің арасында бірқатар айырмашылық бар:
Мәселен, Ислам – бірқұдайлы дін, яғни тек Аллаға сенуді талап етеді, ал тәңіршілдікте табиғат күштерін, рухтарды құрметтеу бар.
Екіншіден, Исламда пайғамбарлар мен қасиетті кітаптар бар, ал тәңіршілдікте ондай жүйеленген діни ілім жоқ.
Үшіншіден, тәңіршілдікте құрбандық шалу, шамандардың діни жоралғылары болған, ал исламда құрбан шалу Құрандағы нақты ережелерге негізделеді.
Қазақ халқы VIII-IX ғасырлардан бастап исламды қабылдап, XIII ғасырдан бері оны толықтай өмір салтына айналдырды. Ислам қазақтың мәдениеті мен дәстүріне сіңді, көптеген әдет-ғұрыптарымыз исламмен үндеседі. Қазақ хандары, билері, ақын-жыраулары ислам құндылықтарын насихаттаған (мысалы, Бұқар жырау, Абай, Шәкәрім). Медреселер, мешіттер салынды, ислам ілімі қазақ даласында кең тарады.
Сондықтан тәңіршілдік – қазақтардың тарихи сенімінің бірі болғанымен, қазіргі қазақ халқының рухани және мәдени болмысы исламмен тығыз байланысты. Бүгінде қазақ халқының басым бөлігі мұсылман, сондықтан ислам қазақтың ұлттық және рухани негізі болып саналады.
Мен: «Тәңіршілдік» деген сөз қай уақытта пайда болды?
ChatGPT: «Тәңіршілдік» деген термин – салыстырмалы түрде жаңа ұғым. Ол ғылыми айналымға XX ғасырдың соңында және XXI ғасырдың басында енді. Бұған дейін түркі-моңғол халықтарының дәстүрлі наным-сенімі «Тәңірге табыну», «Көк Тәңірі сенімі» немесе «Көкке сыйыну» деп аталған.
Ежелгі Орхон-Енисей жазбаларында «Тәңір» сөзі кездеседі, бірақ «Тәңіршілдік» термині жоқ. Білге қаған, Күлтегін жазбаларында «Көк Тәңірі», «Жер-Су», «Ұмай ана» туралы айтылады.
Қазақ даласында ислам кең тараған соң, бұрынғы сенім жүйелері ұмыт қала бастады. Тәңірге сену кейбір салт-дәстүрлерде сақталғанымен, «тәңіршілдік» деген нақты атау қолданылмады.
Кеңес одағы кезінде діни сенімдерге, әсіресе исламға қысым жасалды. Ғалымдар түркі халықтарының өткенін зерттей бастады, бірақ бұл кезде де «тәңіршілдік» термині кең қолданылған жоқ. Кейін келе түркі халықтарының тарихи-мәдени мұрасына қызығушылық артып, «тәңіршілдік» термині ғылыми және публицистикалық еңбектерде қолданыла бастады. Бұл ұғымды әсіресе тәуелсіздік алғаннан кейін кейбір зерттеушілер мен ұлттық бағыттағы тұлғалар насихаттай бастады.
Қорытындылай келсек, «тәңіршілдік» сөзі – XX ғасырдың соңында қалыптасқан жасанды термин. Ол тарихи «Тәңірге табыну» сенімін сипаттау үшін жасалған. Ал көне түркілер өз дінін арнайы атаумен атамаған, оны өмір салты ретінде қабылдаған.
Мен: Исламға дейінгі ата-бабамыздың ұстанған діні туралы қандай да бір нақты дерек сақталған ба?
ChatGPT: Нақты деректер көне түркі жазба ескерткіштері, қытай және араб деректері, археологиялық қазбалар мен этнографиялық зерттеулер арқылы белгілі.
Мәселен, Орхон-Енисей жазбаларында (VII-VIII ғасырлар) Көк Тәңіріне және Жер-Суға табыну айқын көрініс тапқан. Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған жазбаларында: «Жоғарыда Көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаратылған», «Түркі халқын Тәңірі жаратты» деген жолдар бар. Бұл көне түркілердің басты сенімі Көк Тәңірі (жоғарғы күш) және Жер-Су (табиғат рухтары) болғанын көрсетеді.
Қытай жылнамаларында ғұндар мен түркілердің Көкке (Тәңірге) және рухтарға табынатыны, сондай-ақ ата-баба культі кең тарағаны жазылған. Сондай-ақ, құрбандық шалу дәстүрі туралы айтылады.
Араб және парсы деректеріне келсек, Махмұд Қашқари (XI ғасыр), Әл-Бируни (XI ғасыр) және басқа араб-парсы ғалымдары түркілердің сенімдері туралы жазған. Олар түркі халықтарының Көк Тәңірі, Жер-Су, Ұмай ана және аруақтарға табынатынын, шамандық рәсімдер жасайтынын баяндайды.
Көне түркі қорғандарынан құрбандық шалу іздері, жылқыны жерлеу дәстүрі, аң стиліндегі тас мүсіндер табылған. Баба түкті Шашты Әзіз, Домбауыл сияқты тұлғаларға қатысты аңыздар шамандық және тәңірлік сенімдер қалдықтары екенін көрсетеді.
Исламға дейін ата-бабаларымыз Тәңірге, Жер-Суға, Ұмай анаға, аруақтарға табынған. Бұл сенім жүйесі Тәңіршілдік, шаманизм, анимизм, тотемизм элементтерінен құралған. Бірақ нақты «тәңіршілдік» деген дін ретінде ата-бабамыз оны атамаған, бұл – кейінгі заманда пайда болған термин.
Мен: Қазір адамдар айтып жүрген тәңіршілдік пен исламға дейінгі Көк тәңірге сенім арасында байланыс бар ма?
ChatGPT: Иә, қазір адамдар айтып жүрген «тәңіршілдік» пен исламға дейінгі Көк Тәңірге сенім арасында белгілі бір байланыс бар, бірақ оларды бірдей деп қарастыруға болмайды. Қазіргі «тәңіршілдік» – кейінгі кезеңде қалыптасқан, түркілік дүниетанымды өзінше түсіндіретін жаңа көзқарас. Ол көне түркілердің сенімімен дәлме-дәл сәйкес келмейді.
Мен: Қазір айтылып жүрген тәңіршілдікті пұтқа табынудың жаңа түрі ретінде қарастыруға бола ма?
ChatGPT: Қазіргі айтылып жүрген «тәңіршілдікті» пұтқа табынудың жаңа түрі деп қарастыру дұрыс емес, бірақ кейбір аспектілері оған ұқсас болуы мүмкін.
Пұтқа табыну – белгілі бір затқа, мүсінге немесе табиғи объектіге құдайлық күш беріп, оған құлшылық ету. Исламда бұл ширк, яғни ең үлкен күнә болып саналады.
Қазіргі «тәңіршілдік» өзін монотеистік жүйе ретінде таныстырады, яғни Тәңірді бір ғана Жаратушы күш деп есептейді. Бірақ кейбір жақтарын қарастырсақ, табиғат культіне сену (мысалы, Көк аспан, Жер-Су, Күн, Айды қасиетті санау), архаикалық ғұрыптарды қайта жаңғырту (бақсылық, құрбандық, рухтармен байланысу), Исламдағы Алланың сипатынан өзгеше Тәңірді сипаттау секілді ерекшеліктері кейбір пұтқа табынушылық элементтерімен ұқсас болуы мүмкін.
Сондықтан қазіргі «тәңіршілдік» толықтай пұтқа табынушылық емес, бірақ кейбір элементтері оған жақын. Егер табиғат объектілеріне, ата-баба рухтарына қасиетті күш беріп, табыну болса, онда ол ширкке жақындайды.
Ислам тұрғысынан Тәңірді Алладан бөлек құдай ретінде қарастыру немесе табиғатқа табыну – дұрыс емес. Яғни, қазіргі «тәңіршілдік» кейбір жағдайда жаңа пұтқа табынушылыққа ұласуы мүмкін, бірақ барлығы олай түсінбейді.
Мен: Өздерін «тәңіршілміз» дейтін адамдар Исламды «арабтың діні» деп жүр.
ChatGPT: Жоқ, Ислам – тек арабтың ғана емес, бүкіл адамзаттың діні. Ислам – тек арабтарға ғана емес, барлық ұлттар мен халықтарға арналған дін.
Құранда: «Біз сені бүкіл адамзат үшін сүйіншілеуші әрі ескертуші етіп қана жібердік…» деген (Сәбә сүресі, 28-аят). Пайғамбарымыз Мұхаммед (ﷺ) соңғы пайғамбар ретінде барша адамзатқа жіберілді.
Ислам тек арабтарға арналған болса, онда Құранда тек араб ұлты туралы ғана айтылар еді, бірақ олай емес. Пайғамбар (ﷺ) тек арабтарға ғана дінді насихаттар еді, бірақ ол түрлі халықтарға да жеткізді.
Ислам тек арабтар арасында таралар еді, бірақ бүгінде Индонезия, Түркия, Пәкістан, Қазақстан, Африка елдері, Балқан елдері сияқты әртүрлі этностар Исламды ұстанады.
Дүниеде арабтардан басқа да мұсылман халықтары бар. Мәселен, Индонезияда 240 млн, Пәкістанда 230 млн, Үндістана 200 млн, Бангладеште 170 млн мұсылман жасайды. Арабтар Ислам үмметінің аз ғана бөлігін құрайды.
Ислам арабтың дәстүрін емес, Алланың заңдарын әкелді. Кейбір араб дәстүрлері (мысалы, ұлттық киімдері, тағамдары, мәдени ерекшеліктері) Исламның міндетті қағидалары емес. Қазақ, түрік, парсы, үнді, малай мұсылмандары өз дәстүрлерін сақтай отырып, Исламды қабылдаған.
Құран кез келген халыққа түсінікті болу үшін араб тілінде түсті, бірақ бұл оны «арабтардың діні» етпейді. Адамзат тарихында барлық пайғамбар бір дінді – таухидті (бір Аллаға сенуді) насихаттаған.
Ислам діні ұлтқа, нәсілге немесе бір аймаққа тәуелді емес. Барлық мұсылман – бауыр, мейлі олар араб, қазақ, түрік, малай, африкалық немесе еуропалық болсын.
Дайындаған Е.Зұлқарнай
