Биыл ұлттық теңгеге 30 жыл толып отыр. Осы жылдар ішінде волюта қаншама циклдерден өткен. 1993 жылдың 12 қарашасы күні Елбасы «Қазақстан Республикасында ұлттық валюта енгізу туралы» Жарлыққа қол қойған болатын. Сол жылы үш күннен кейін 15 қарашада Тәуелсіз Қазақстанның төл валютасы айналымға енді.
Ұлттық теңгенің тарихына келетін болсақ. Жүйе циклдік дағдарыстарға 1998-1999 жылдары ұшырады. ҚР Ұлттық Банкінің бұрынғы төрағасы Қайрат Келімбетовтың айтуынша, ұлттық банк қаржы жүйесінің қауіпсіздігіне жауап беріп, сыртқы жағымсыз әсер ететін факторлардан қорғаған. Қазақстан қол жеткізген бірінші нәрсе – макроэкономикалық тұрақтылық боған дейді.
Халықаралық мамандардың пікірінше, теңге – ТМД аумағындағы тұрақты валюталар қатарында болды. Негізі ұлттық валютаның дайындалуы аса құпия түрде болған. Алғашқыда 70 жылдан астам пайдаланып келген кеңестік ақша – рубльді қолданған. Бірақ Ресей 15 одақтас республикалардың әрқайсысының өз ақшасы болсын деген талап қойған екен.
1991 жылы теңге дизайнын әзiрлейтiн мамандар тобы құрылды. Осы топқа кiрген Тимур Сүлейменов, Меңдiбай Әлi, Досбол Қасымов, Ағымсалы Дүзелханов пен Хайролла Ғабжәлел ұлттық валюта дизайнын әзiрлеуге кiрiстi. Ал тиынның дизайнын жасау Айрат Исмамбетов пен Виктор Ивженкоға тапсырылды.
Белгілі экономист Қайрат Келімбетовтың айтуынша, теңгенің белгіленген бағамы – бұл ойдан шығарылған тұрақтылық.
«1993 жылдан бастап Қазақстанның ақша-кредит жүйесі қалыптаса бастады. 1998-2010 жылдардағы экономикалық саясат қазақстандық өнім, оның ішінде мұнай өнімдерін экспорттаумен айналысатын кәсіпорындар қауымдастығын қолдауға бағытталды. Бұл тек ірі экспорттаушыларды ғана емес, өндірісте жұмыс істейтін адамдардың бүкіл тобына қатысты болды. Инфляциялық таргеттеуге көшу 2015 жылдың тамызында болды, бірақ бұл әлі не үшін болғаны түсіндірілмеді»,- дейді экономист.
Ал девальвация 2009 жылы орын алды. Оның оң және теріс факторларын анықтау үшін корректировка жасалды.
«Экспорттаушылар қауымдастығын қолдау маңыздылығы артып отырды. Себебі жағдай бір қалыпта болмағандықтан, валюта бірде артық бағаланды, бірде төмен бағаланды. Сондықтан Экспорттаушылар үшін қолайлы режим құру – бірінші шептегі мәселе. Онда экспорттаушылар мен импорттаушылар аражігі айқындалып, экспорттаушылар мен халықтың арасында баланыс орнату, шикізат және шикізат емес теңгерімді табу қажеттілігі де артқаны баршамызға белгілі. Экспортерлар мен импортерлардың арасындағы жікті ажырату маңызды болды»,- деді Қайрат Келімбетов.
Ақшаны айналымға енгізбес бұрын оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңызды болатыны белгілі. Өйткені, оңай жолмен «жеңіл» пайда тапқысы келетіндер кез келген валютаны қолдан жасауға тырысады. Сондықтан, кез келген мемлекет ақшаның дизайны мен оны қорғауды күшейтуге мүдделі.
Балжан Әбдіраш
