Соңғы уақытта қоғамда дін мәселесі өте өзекті болып тұр. Ата-бабамыздан қалған асыл дінімізді жамандайтындар көбейді. Ислам дінін қараңғылыққа бастайтын жол деп есептейтін бәзбіреулер біздің халқымызға дін емес, ғылым-білім керек дейді. Ендеше жаңа замандағы ғылым-білімнің ең басты жемісі саналатын жасанды интеллектті бот – ChatGPT-мен сұхбат құрып, қоғамда көп көтеріліп жүрген біраз сұрақты қойған едік. Құлақ түріп көрелік.
Мен: – Ассалаумағалейкум!
ChatGPT: – Уа алейкум ассалам! Бүгін сізге қандай көмек көрсете аламын?
Мен: – Қазіргі уақытта Қазақстанға не керек: мешіт пе, мектеп пе?
ChatGPT: – «Қазақстанға мектеп керек пе, мешіт керек пе» деген сұраққа бір ауыз сөзбен жауап беру қиын. Қоғам үшін мектептің де, мешіттің де маңызы зор және екі сала да өз жолдарымен дамып келеді.
Мешіттер Қазақстанның мұсылман халқының діни және мәдени өмірінде маңызды рөл ойнайды. Ол намаз оқитын, діни білім алатын және жамағат жиналатын орын. Мешіттердің салынуы мұсылман тұрғындардың рухани қажеттіліктерін өтеу үшін керек.
Мектепте берілетін білім қоғам дамуының іргетасы ретінде маңызға ие. Ол балалар мен жастар үшін болашақ мансабы мен жеке тұлға ретіндегі дамуына қажетті білім мен қабілеттерге жол ашатын орын. Білімге инвестиция салу білікті мамандар дайындауға, экономиканы дамытуға және әлеуметтік прогресске ықпалын тигізеді.
Дегенмен осы екі салаға салынатын инвестицияда балансты ұстаған дұрыс. Мектепке де, мешітке де көңіл бөлу елдің жан-жақты дамуына мүмкіндік ашады. Әрбір қоғам инфрақұрылым мен даму салаларында басымдықтарды анықтау үшін өзінің бірегей қажеттіліктері мен ресурстарын есепке алуы керек.
Мен: – Ислам білім-ғылымның дамуын тежей ме?
ChatGPT: – Жоқ, ислам дін ретінде ғылымды тежемейді. Басқа да сенімдер секілді ислам да адам өмірінің рухани және моральдық аспектілеріне бағытталған. Ислам (басқа да діндер) ғылыми зерттеулерге тыйым салмайды.
Шын мәнінде, ислам тарихында мұсылман ғалымдары түрлі ғылым салаларына, соның ішінде алгебра, астрономия, медицина және пәлсапаның дамуына елеулі үлестерін қосқан. Ислам ғылымының VIII-XIII ғасырлардағы алтын дәуірінде түрлі ғылым салаларында жаңалықтар ашылды. Мысалы, әл-Хорезми, әл-Фараби, әл-Рази және Ибн Сина (Авиценна) секілді ғалымдар ғылым мен пәлсапаның дамуына үлестерін қосты (ChatGPT атап өткен 4 ғалымның үшеуі – Орта Азиядан шыққан, біреуі – ирандық. Арасында бір араб жоқ – Е.З.).
Қазіргі заманғы мұсылман ғалымдары мен интеллектуалдары да түрлі салаларда белсенді ғылыми зерттеулер жүргізіп жатыр.
Сондықтан ислам ғылыми зерттеулерге кедергі келтірмейді деп айтуға негіз бар және мұсылмандар дін мен ғылыми жұмыстарын және білім алуды қатар алып жүреді. Әр адамның ғылым мен дінге қатысты ұстанымдары түрліше болуы мүмкін, алайда бұл екеуінің арасында қарама-қайшылықтар туғызуға себеп емес.
Мен: – Мұсылман елдері неліктен артта қалған?
ChatGPT: – Барлық мұсылман елдерін жалпылай «артта қалған» деп айтуға болмайды және ол шынайы жағдайды білдіретін пікір емес. Мұсылман елдері әртүрлі, даму деңгейі, экономикалық жағдайы, әлеуметтік және мәдени аспектілері және саяси тұрақтылығы секілді көптеген параметрлері бойынша бір-бірінен өзгеше.
Жалпы алғанда мемлекеттердің, соның ішінде мұсылман елдерінің дамуына ықпал ететін көптеген фактор бар:
Тарих: өткен ғасырлардағы отаршылдық жағдайы, қақтығыстар мен соғыстар қазіргі ахуалына ықпал етуі мүмкін.
Экономика: Экономикалық жағдайлар мен ресурстар да елдердің дамуы үшін маңызды орынға ие. Табиғи ресурстардың болуы, әлемдік нарықтарға қолжетімділік және инвестициялар өзінің едәуір ықпалын тигізеді.
Саясат: Тұрақтылық пен саяси институттардың тиімділігі, соның ішінде құқық пен тәртіп елдің дамуына әсерін береді.
Білім мен ғылым: Сапалы білім алуға қолжетімділік және ғылыми зерттеулерге инвестиция салу деңгейлері кез келген елдің дамуы үшін маңызды факторлар.
Әлеуметтік мәдени факторлар: Дәстүрлер, мәдениет және қоғамдық құндылықтар елдің дамуына өз ықпалын тигізуі мүмкін.
Айта кету керек, қазіргі таңда көптеген мұсылман елдерінде дамыған инфрақұрылым, гүлденген экономика және жетістікке жеткен білім және зерттеу мекемелері бар. Әр ел өзінше бөлек және әрбірінің өз қатерлері мен табыстары бар.
Сондықтан мұсылман елдерін жалпылай «артта қалған» деп атау олардың әртүрлілігіне қатысты әділетісіз пікір болар еді. Елдің дамуы мен табысқа жетуіне көптеген фактор әсер етеді және әрбір елге өзінің нақты жағдайларын есепке ала отырып баға берген орынды.
Мен: – Мектепте хиджаб киюге бола ма?
ChatGPT: – Мектепте хиджаб (әйелдің басы мен шашын жабатын киім) киюге қатысты ереже әр елге және оның жергілікті заңдарына байланысты түрліше болуы мүмкін. Кейбір елдер мен аймақтарда мектепте хиджаб киюге рұқсат берілген, ал кейбірінде шектеу қойылған немесе тыйым салынған.
Ислам дәстүрлері мен діни құқықтар құрметтелетін және қорғалатын елдерде қыз балалар өз діни сенімдері бойынша мектепте хиджаб кие алады. Алайда кейбір елде, әсіресе қатаң секуляризация немесе мемлекет пен шіркеудің бөлінуі туралы заңдар бар елдерде шектейтін ережелер болуы мүмкін және мектепте хиджаб киюге рұқсат етілмеуі ғажап емес.
Айта кету керек, мектепте діни белгілерді тағып жүруге қатысты мәселе дін ұстану құқығы мен білім берудегі секуляризацияны қозғайтын пікірталастар мен дебаттарға ұласып келеді. Әрбір елде бұл мәселені реттейтін заңдар мен саясат бар, олар бір-бірінен өзгеше.
Егер сізде мектепте хиджаб киюге қатысты сауалдар немесе түсініспеушіліктер туса, өз еліңіздің немесе аймағыңыздың ресми дереккөздеріне және заңдарына, сонымен қатар өз оқу орныңызда күші бар ережелер мен саясатты нақтылау үшін мектеп әкімшілігіне жүгінгеніңіз дұрыс.
Жасанды интеллектпен сұхбатты жүргізген
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ
