Қазақстан Республикасында тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап дінаралық бейбітшілік пен келісімді қалыптастыру және қолдау жөніндегі Белсенді мемлекеттік саясатпен ерекшеленетін зайырлы мемлекеттің өзіндік бірегей моделі құрылды.
Зайырлы мемлекет пен теократиялық мемлекеттің басты айырмашылығы – бұл барлық әлеуметтік, діни топтардың мүдделерін қорғау, қолданыстағы заң аясында барлық діндер мен мәдениеттерге тең жағдай жасау.
Зайырлылық Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің конституциялық қағидаты болып табылады. Мәселен, 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары»деп белгіленген.
Сондай-ақ, 2011 жылғы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабының 3-тармағында да атап көрсетілген. Конституцияда және басқа заңдардың құқықтық нормаларында бекітілген мемлекеттің зайырлылығының негізгі белгілерін бөліп көрсету керек.
Діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуі мынадай нормалармен айқындалған:
Заңның «Мемлекет және дін» 3-бабы: «мемлекет дін мен діни бірлестіктерден бөлінген. Діни бірлестіктер және Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар дінге көзқарасына қарамастан заң алдында тең. Ешбір дін мемлекеттік немесе міндетті дін ретінде белгілене алмайды».
Заңның 8-бабы:»дін мен діни бірлестіктердің мемлекеттен бөліну қағидатына сәйкес, егер діни бірлестіктердің қызметі Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмесе, мемлекет діни бірлестіктердің қызметіне араласпайды». Сонымен, Конституцияға сәйкес мемлекет үшін ең қымбат құндылықтар-бұл адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Демек, егер діни бірлестік өз қызметінің нәтижесінде осы құндылықтарға қол сұғса, мемлекет мұндай қызметке араласа алады деп шектейді.
Заңның 9-бабы:»дін мен діни бірлестіктердің мемлекеттен бөліну қағидатына сәйкес діни бірлестіктер мемлекеттік органдардың функцияларын орындамайды және олардың қызметіне араласпайды, саяси партиялардың қызметіне қатыспайды, оларға қаржылық қолдау көрсетпейді, саяси қызметпен айналыспайды».
Заңның 7-бабы: «діни қызметшілер, миссионерлер, діни бірлестіктердің басшылары немесе қатысушылары (мүшелері) болып табылатын Қазақстан Республикасының азаматтары саяси өмірге Қазақстан Республикасының барлық азаматтарымен бірдей тек өз атынан ғана қатыса алады».
Зайырлылық қағидаттары елдің басқа заңдарында да көрініс тапқан. Мысалы, еңбек заңнамасына сәйкес «тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына…байланысты еңбек құқықтарын іске асыру кезінде ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды». Сонымен бірге» еңбек қызметінің тиісті түрлері үшін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес белгіленетін не Әлеуметтік және құқықтық басымдықпен қорғалуға мұқтаж адамдар туралы мемлекеттің ерекше қамқорлығынан туындаған өзгешеліктер, ерекшеліктер, артықшылықтар мен шектеулер кемсітушілік болып табылмайды » (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 6-бабының 2, 3-тармақтары).
Зайырлы Қазақстанның конституциялық-құқықтық нормаларын талдау мемлекеттің діни ұйымдармен өзара қарым-қатынасының барлық түрлерін мынадай қағидаттар мен көрініс нысандарына жіктеуге мүмкіндік береді:
1) діни бірлестіктердің мемлекеттен бөліну қағидаты, ол мынадай шарттардың сақталуын көздейді::
– ешқандай діни немесе атеистік идеология мемлекеттік және міндетті болып табылмайды;
– діни бірлестіктер мемлекеттік билік органдарының қызметіне араласпайды, саяси қызметті жүзеге асыратын саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың қызметіне қатыспайды және оларға материалдық және өзге де көмек көрсетпейді;
2) ар-ождан және діни сенім бостандығы қағидаты, бұл жеке немесе басқалармен бірлесіп кез келген дінді ұстану немесе ешқандай дінді ұстанбау құқығын іске асыруды және қамтамасыз етуді білдіреді. Діни және өзге де нанымдарды заңды түрде еркін таңдау, иелену және тарату және соларға сәйкес әрекет ету құқығы;
3) азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің, оның ішінде мемлекеттік органдар мен діни бірлестіктердің заң алдындағы теңдігі қағидаты;
4) діни бірлестіктер мен діни қатынастардың басқа да субъектілерінің қызметін мемлекеттік бақылаудың және Ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне мәжбүрлеудің өлшемдестігі қағидаты болып табылады. Конституциялық құрылыстың негіздерін, адам мен азаматтың имандылығын, денсаулығын, құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттігінен туындайтын діни қызметтегі шектеулерге ғана жол беру;
5) мемлекеттің діни бірлестіктермен елде қалыптасқан конфессияаралық келісімнің негіздері мен дәстүрлерін, жоғары руханилықты, мәдениетті, білім беруді, сондай-ақ жасампаз еңбекті және азаматтардың денсаулығын нығайтуға бағытталған сындарлы ынтымақтастығы қағидаты;
6) дінді экстремистік, террористік мақсаттарда және мемлекет пен қоғамның тұрақтылығы мен дамуын бұзуға бағытталған өзге де қызметті пайдалануға жол бермеу қағидаты;
7) мемлекеттік қызметтің және жергілікті өзін-өзі басқарудың зайырлылығы, діни ұйымдарға мемлекеттік органдардың функцияларын орындауды жүктемеу;
8) рухани (діни) білім беру мекемелерін, мемлекеттік білім беру мен тәрбиелеу жүйесінің дін мен діни бірлестіктерден бөлінуін қоспағанда, білім беру жүйесінің зайырлылығы болып табылады;
9) бір мезгілде діни құндылықтар және қасиетті орындар болып табылатын тарих және мәдениет ескерткіштерінің ерекше режимін белгілеу болып табылады.
Діндер қалыптасқан және дербес дүниетанымдық және реттеуші жүйелер ретінде қоғамдық қатынастардың бірқатар мәселелері бойынша мемлекеттен түбегейлі ерекшеленетін тәсілдерге ие. Осы себепті мемлекет зайырлы қағидаларды ұстануы және нығайтуы керек. Әр діннің өзіндік идеологиясы, салт-дәстүрі, ұйымдық құрылымы бар
Зайырлы құндылықтар жеке құқықты, адамды таңдаудың абсолютті еркіндігін қорғайды.
Қазақстанда 100-ден астам этнос пен 18 діни конфессия өкілдері тұрады. Барлық конфессиялар қолдайтын дінаралық бірлік-біздің қоғамымыздың маңызды бөлігі және дұрыс мемлекеттік саясаттың нәтижесі. Ханафи мазхабындағы Ислам – басым дін, екінші жақтаушылар-Орыс Православие шіркеуі (рок). Қазақстан аумағында Рим Католик шіркеуінің көпғасырлық тарихы бар. Айта кету керек, діни қызметпен еркін және ашық айналысатын және миссионерлік қызметті белсенді жүзеге асыратын протестанттық ағымдар, иудаизм, буддизм. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында діни көзқарасы бойынша Саяси партиялар құруға тыйым салынған.
«Теміртау қаласының конфессияаралық қатынастар
мәселелерін зерттеу және талдау орталығы»
