Қазақта имандылық – адамгершілік, ізгілік қасиеттерін білдіреді. Имандылықтың мұндай мағынаны білдіруі қазақтың мұсылман болуынан туындаған. Имандылық сөзі иманнан шыққан. Иман – жүректегі нұр, имандылық соның сыртқы пішіні. Имандылық – Алла Тағалаға иман еткен адамнан туған көркем мінез.
Имандылық әрбір мұсылманның бойынан табыла бермейді. Атам қазақтың адамгершілік ұғымын имандылық сөзімен беруінде ерекше мән бар. Өйткені, адамгершілік пен имандылық арасында үлкен айырмашылық бар.
Адамгершілік – барлық адамның бойында болуы тиіс адамдық болмыстан туған қасиет. Адамгершіліктің жеті қасиеті бар. Ақылдылық – адамгершіліктің алғашқы сатысы, сәлемдесу – адамгершіліктің бастамасы. Сыйласу – адамгершіліктің ары мен нұры, құрметтеу – адамгершіліктің қолдаушысы, кішіпейілділік – ізеттілік, мейірімділік – адамгершіліктің сенімді достары.
Имандылық қасиетінің сырына тереңірек үңілетін болсақ, қазақ халқы оның үш негізін өздеріне тірек еткен. Бірінші тірегі – дін. Яғни, ерте ғасырлардың өзінде-ақ ұлан-ғайыр қазақ сахарасына кең тарап, жергілікті ұлттардың (оның ішінде түркі тектес тайпалардың) арасына сіңіп, олардың өмір-тіршілігімен қабысып кеткен ақиқат дін – Ислам діні.
Ата-бабамыз Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) жайған діннің ең тазасын қаймағын бұзбай, сол қалпында елдің санасына жеткізген. Халқымыз имандылық нұрының бастауларын сондай жүрек көзі ашылған бабаларынан алды деп толық сеніммен айта аламыз.
Екінші тірегі – салт-дәстүр. Қазақ тұрмысында «тал бесіктен жер бесікке дейін» қайталанып жататын далалық өркениеттің жарқын көрінісі. Салтынан, әдет-ғұрпынан қол үзбеген жұрттың кезінде талай өзге елдің өкілдерін, ғалым-зерттеушілерді тамсандырғанын білеміз.
Имандылықтың үшінші тірегі – ана тілі. Ананың бал әлдиімен бойға дарып, жүрекке сіңген ана тілдің құдіреті байтақ даламызға береке дарытты, ұлттың ұлан-ғайыр жерде бытырап жоғалмай, бір шаңырақ астына бірігуіне күшті құрал болды.
«Түзу бастап, ақ жолды кесе көрме,
Иман тонын үстіңнен шеше көрме», – деп Жүсіп Баласағұн бекерге айтпаған.
Абай атамыз айтқандай: «Жүрегінде иманы жоқ адам – бақылаусыз адам», «Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды», «Құдайдан-қорық, пендеден-ұял: балаң бала болсын десең оқыт, мал аяма!», «Әрбір ақылды адамға иман парыз, әрбір иманды адамға ғибадат парыз», «Құдайшылық-жүректе, қалпыңды таза сақта», «Имансыз елден ұят қашады» деген.
Абай адамдықтың биік деңгейін осылай, иманмен өлшеген. Өзінің қара сөздерінде «Толық мұсылман болмай толық адам болмайды» деп кесіп айтқан. Жас адамды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын оятып, намысын қайрап, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты әдептік-психологиялық қасиеттерді олардың бойына сіңіру – әрбір отбасының, балалар бақшасы мен мектептің, жоғары оқу орындарының парызы.
Тарихты қаз дауысты Қазыбек билік айтуға 15 жасынан кіріссе, Сырым Датұлы өзінің даналығын жеті жасында көрсете алған, ал ауыз әдебиетіндегі, Тазша бала мен Қарашаш сұлу он екі-он төрт жасар кезінде-ақ тапқыр, ақылды атанғандардың санатына қосылған.
Иманның атауы – жүрек. Имандылық жүректен пайда болады. Халқымыздың дана да дара ақыны хакім Абай осылай деген.
Халқымыз сырт көзбен емес, жүрекпен ұғатын адамгершілік құндылықтарды жоғары дәріптеген. Имандылық, әділеттілік, ізгілік, мейірімділік мұраттарын терең игеруге күш салған. Мал-мүлкінен, дәулетінен иманын жоғары бағалаған қазақ «Ер жігіттің үш байлығы бар: бірінші – иманы, екінші – ырысының тұрағы, үшінші – дәулетінің тұрағы», – деп аталы сөз қалдырған. Қазіргідей «мал үшін біреуді алдап, біреуді арбаған» жандар кездесіп отырған кезде мұндай сөздің маңызы да жоғары. Жиған-терген дәулетіне жүрегін байламай, одан да биік нәрсе бар деп білген аталарымыздың имандылық төңірегіндегі түсінігіне біраз толғаныс жасауды жөн деп санадық.
Иман – қазақ халқының рухани дүниетанымындағы парасат пайымымен сабақтасып жататын өте кең өлшемді ұғым. Ата-бабаларымыздың ақиқатқа жетелер сенімінің де басты тірегі – осы. Барлық бет-болмысының, мінез-құлқының айнасы. Яғни, Шәкәрім атамыз айтқандай:
Кімде болса шын мінез,
Болмас онда екі сөз.
Өлтірсе де көзбе-көз,
Иманын сатып алмас бөз, – дегендегі иман.
Имандылық деген бір ғана сөздің бойына ұят, ар, ынсап, қанағат сықылды бүкіл жақсы қасиеттер түгел сыйып тұр.
Қорытындылай келе дәстүрлі қазақ руханиятынан тамыр тартып, нәр алған данышпан тұлғалардың елді жақсылыққа үндеудегі көптеген ой-пікірлерінің имандылық маңына келіп тоғысатыны шындық. М. Өтемісұлының:
«Арқаның қызыл изені;
Басы күрдек, түбі арал.
Қыдырып шалар аруана,
Кәрісі кімнің жоқ болса,
Жасы болар дуана.
Бір сынаған жаманды,
Екіншідей сынама.
Тіріде сыйласпаған ағайын,
Құм құйылсын көзіңе,
Өлгенде бекер жылама! – деп нақты имандылық құндылықтарды дәріптеген.
Қ. САЛЫҚБАЕВ,
Түркістан облысы дін істері басқармасының
«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің
бөлім басшысы,
Раушан НАРБЕК
