Ауғанстанда 1996 жылдан 2001 жылға дейін билік жүргізген “Талибан” әйелдерге оқуға, ер адамның еріп жүруінсіз көшеге шығуға, жұмысқа баруға тыйым салып, паранжа киюге мәжбүрледі. Сол жылдары тәліптердің режимінен аман қалған этникалық қазақ әйелдері өткен шақты еске алды, деп хабарлайды Stan.kz ақпарат агенттігі “Азаттық Радиосына” сілтеме жасап.
“Тәліптер үшін әйелдердің еш құны жоқ”
Ауғанстаннан келген этникалық қазақ Хабиба Ибрахимнің балалық шағы Талибан режимінде өтті. Ол жақында Талибан Ауғанстандағы билікті қайтадан басып алғаны туралы естіген. Хабиб қазір 30 жаста, төрт баланың анасы. Әйел отбасымен Қазақстанға алты жыл бұрын Ауғанстандағы Құндыз қаласының Асхалан ауылынан көшіп келген. Қазір Алматы облысының Қарасай ауданында тұрады. Хабиба Талибан режиміндегі өмірі туралы әңгіме бастағанда ауыр күрсінді.
“Ауғанстанда Талибан билікке келген кезде мен бес жаста едім. Біз үйден шықпадық. Менің балалық шағым болмады. «Талибан» 2001 жылы құлатылды, бірақ елдегі өмірге әсер етуді жалғастырды. Талибаннан қорқып, әкем мені 14 жасымда тұрмысқа берді. Егер қыздар ерте тұрмысқа шықпаса, оларды тәліптер алып кететін. Біз ол жақта Қазақстандағы сияқты еркін жүре алмадық. Біз паранжа кидік. Дүкенге ер адамның еріп жүруінсіз бара алмадық. Күн сайын атыс. Біз соғыста өстік», – деп еске алады ол.
Хабиба мен оның күйеуі сауатсыз, олар мектепке бармаған. Оның айтуынша, “Талибан» әйелдерге ғана емес, ерлерге де оқуға мүмкіндік бермеген.
“Менің ата-анам кедей еді. Біз үнемі ақшаға мұқтаж болып өстік. Оқымадық. Оқу мен жазуды үйренбегенбіз. Қазір балаларымыз оқитын мектепке шақырып, бір нәрсеге қол қоюды сұрағанда, не істерімізді білмейміз. Кейде мұғалімдер ұрсады, неге балалардың сабағын қадағаламайсыз деп сұрайды. Егер өзіміз оқымасақ, оны қалай қадағалаймыз?!”, – дейді Хабиба.
Хабиба бүгінде сол күндерге өкінеді, «ең болмағанда жасырын түрде оқу мен жазуды үйрену керек еді» деп ойлайды. Ол Ауғанстанның ауылдық аймақтарындағы әйелдердің медициналық көмек ала алмайтынын, көпшілігі үйде босанғанын айтады.
“(Ауғанстанда) қыздарды әлі де олардың келісімінсіз күйеуге береді. Құда түссе болды. Атастырған қызға тәліптер тиіспейді. Әйелдер әлі күнге дейін үйде босанады. Олар дәрігерлерге жүгіне алмайды. Ауруханалар тек қалаларда бар. Мен барлық төрт баламды үйде дүниеге әкелдім. Төртеуінің де кіндігін енем кесті. Біз кейде тәліптерден жасырынып ауруханаға бардық. Егер олармен кездесіп қалсақ, олар жауап алып, не үшін барғанымызды сұрайтын. Сондықтан біз ауруханаға бармадық. Егер ер адамдар тамақтануға ақша тапса, жейміз, ал жоқ болса, аш отырдық», — деп еске алады ол.
Қазір Хабиба Қаскелең қаласындағы тігін цехтарының бірінде аспаз болып жұмыс істейді. Оған айына 25-тен 40 мың теңгеге дейін төлейді. Әйел бесінші баласына жүкті.
«Егер мен Ауғанстанда тұрсам, бұл да болмас еді», — дейді ол.
Хабибаның Ауғанстанда екі келіні қалды. Ол екеуінің де мектеп жасындағы балалары бар екенін айтты. Хабиба балалардың өздері сияқты сауатсыз болып қалуы мүмкін деп алаңдайды. Хабибаның қыздары Алматы облысындағы мектепке барады.
“Тәліптер үшін әйелдің еш құны жоқ. Оларға әйелдер бала туып, оларды күту үшін керек», — дейді ол.
“Әйелдер бала туады, мал бағады”
33 жастағы Момина Абдурахман Алматы облысы Іле ауданы Байсерке ауылында тұрады.Ол Ауғанстанның Мазари-Шариф қаласында дүниеге келді және өмірінің бір бөлігін “Талибан” режимінде өткізді. Ол 19 жасында 30 жастан асқан адамға тұрмысқа шығып, оның екінші әйелі болған. Момина күйеуімен бес жыл тұрып, 24 жасында жесір қалды. Күйеуі тірі кезінде екі әйелі мен балаларын Қазақстанға жеткізіп үлгерді.
“Қазір күйеуімнің бірінші әйелімен тұрамын. Кезінде ешкім менен бұл адамға тұрмысқа шыққың келе ме деп сұрамады. Үйленгенге дейін оны бірде бір рет көрген емеспін. Әкем айтты, сөз бітті. Мен үнсіз мойынсұндым. Ешкімге сенің келісімің қажет емес», – дейді ол.
Қазір Момина үш баланы — екі қыз бен ұлды тәрбиелеп отыр. Ол не оқып, не жазып, не деп санап білмейді.
“Ауғанстанда жас қыздар ер адамның ақшасы болса, үшінші, төртінші немесе тіпті бесінші әйелі бола алады. Мені де ақшаға сатты. Ажырасуға болмайды. Егер күйеуіңізден кетсең, тәліптер қайтып апарып тастайды. Күйеуің жынды болса да, өмір бойы онымен бірге болуың керек. Әйел ештеңе істей алмайды. Ол тұрмысқа шығып, бала туады. Үй шаруашылығымен айналысады және мал бағады», — дейді Момина.
Ауғанстандағы әйелдердің ауыр жағдайы, құқықтарының жоқтығы және тәліптердің билікке қайта келуі туралы айта отырып, Момина «қыздарына енді қауіп жоқ» екенін бірнеше рет атап өтті.
“Менің екі қызым да осында өседі. Аллаға шүкір, мектепке барады. Егер біз қазір Ауғанстанда болсақ, онда үлкен қызыма құда түсер еді. Ол мектептің не екенін білмес еді. Мен күйеуіме өте ризамын, бізді Қазақстанға әкеліп үлгерді. Оның жаны жәннатта болсын”, – дейді әйел.
Момина мен Хабибаның балалары Қазақстан азаматтығын алды, бірақ әйелдердің өздерінде барлық құжаттары жоқ, сондықтан олар бірнеше жылдан бері Қазақстан азаматтығын ала алмай келеді. Қазір әйелдер Қазақстанда бес жыл бұрын алынған «оралман куәлігімен» тұрады.
Азаматтығының жоқтығына қарамастан, Момина Қазақстанда тұрып жатқанына бақытты екенін айтады.
«Мұнда қайыр сұрасаңыз да, өмір сүресіз. Ал ана жақта аштан өліп жатсаң да ешкім сізге су бермейді», – дейді әйел.
