Көпшілік Еуропада туып-өскен қазақтар, әсіресе жастар қазақ тілін білмейді деп ойлайды. Бірақ Норвегия астанасы Ослода туып-өскен Мехмет Алтай бұлай ойлау қате екенін алға тартады. Мехмет – Құранды қазақ тіліне тәржімалаған ғалым, дін және қоғам қайраткері, жазушы Халифа Алтайдың немересі. Шетте туса да, қазақ тілінде еркін сөйлеп, мәдениетін ұстанатын Мехметке хабарласып, әңгімеге тартқан едік.
– Еуропада тұратын қазақтардың басым бөлігі әр жылдары Түркиядан қоныс аударғаны белгілі. Сол секілді сіз де Норвегияға Түркиядан көшіп келдіңіз бе?
– Жоқ, мен 1986 жылы Норвегия астанасы Осло қаласында дүниеге келгенмін. Әкем 1970 жылдары Түркиядан Норвегияға қоныс аударған. Анам Сәния екеуі сонда қалып жұмыс істеуді ұйғарған. Алайда 1993 жылы әкем «Норвегияда осы тұрғанымыз жетер. Туыстар жаққа қайтайық» деп бізді Түркияға көшіріп әкетті.
Түркияда мектепті бітірген соң, Стамбұл техникалық университетіне инженердің оқуына түстім. 2006 жылы әкем қатты сырқаттанып қалды, сөйтіп, дұрысы ол кісінің Норвегияда ем-дом алғаны жөн болар деп, отбасымызбен Норвегияға қайта көштік.
Сосын 20 жасымда Тронхейм қаласында орналасқан Норвегия ғылым және техникалық университетінде электронды инженерия мамандығы бойынша білім алдым. Кейіннен магистратура бөлімінде оқыдым.
Қазір Ослода Silicon Labs деген америкалық компанияда аға инженер-электроник болып жұмыс істеймін. Әпкем Дилек те осында мемлекеттік қызмет атқарады. Өзім Гүлжан есімді Түркияда туып-өскен қазақ қызымен шаңырақ құрғанмын.
– Түркиядан Қазақстанға біржола қоныс аударып, ислам дінін уағыздап, оның ел арасында таралуына айрықша үлес қосқан атаңыз Халифа Алтай қайтыс болғанда он жеті-он сегіз жаста болған екенсіз, есептеп қарасам. Ол кісі туралы есте қалған естеліктер көп шығар…
– Иә, атам қайтыс болғанда он жеті жаста болатынмын. Әлбетте, біраз нәрсе есімде. Ең есімде қалғаны, бәрімізге үнемі уағыз-насихат айтып, біздің болашағымызға қатты алаңдайтын. Норвегияда немесе Түркияда болсақ та хабарласып, барлығымызбен әңгімелескенді жақсы көретін. Тіпті қайтыс болардың алдында да бізбен сөйлесті.
Халифа атаның төрт ұлы, атап айтсам, Әбдулсаттар, Әбдулсамет, Әбдірайым мен Аднан және Шәкира, Шәкура, Мәшкура мен Әйтен атты төрт қызы бар. Мен ол кісінің үлкен ұлы Әбдулсаттардың баласымын. Атамның менен бөлек, он алты немересі бар. Сол немерелерден тараған шөберелер қаншама. Олардың барлығы атаның қандай ғұлама, ғалым болғанын жақсы біледі.
Атамның мыңдаған аударма жұмысынан бөлек, қызық деректерге толы бірнеше туындысы бар. Мысалы, «Атажұрттан Анадолыға дейін» атты туындысында ол кісі Алтайдан Гималайға, сосын Үндістан мен Пәкістанға, ақыр соңында Түркияға келіп тоқтаған қазақтардың көшін сипаттап жазған.
Ал «Естеліктер» деген шығармасында бала кезінен түртіп жүрген ерекше естеліктерді тізіп шыққан. Одан бөлек, «Қазақ түріктерінің шежіресі» атты тамаша туындысы бар.
– Көпшілік Халифа Алтайды «Құранды қазақ тіліне аударған ғалым» деп біледі ғой?
– Қазақтар атамды молда, ғалым деп таныса, ол кісі біз үшін немерелері десе жанын төсеуге әзір жан болды. Жоғарыда айтып өткенімдей, ол кісі бізбен әңгіме-дүкен құрғанды жақсы көретін.
Әлі есімде, жасы жетпіске таяса да, бізбен бірге жас балаша ойнайтын. Сондай-ақ, қалжыңмен қағытып, әсерлі әңгіме айтып, бізді үнемі күлдіруге тырысатын.
Тағы бір есімде қалғаны, атам мені Құран курсына ертіп апарған болатын. Сол кезде жиналған көпшілікке «Мына бала – менің немерем!» деп мені ерекше мақтанышпен таныстырғаны есімде.
Сондай-ақ, Түркияда, Норвегияда оқып жүрген немерелері емтихан тапсырмас бұрын атамның олар үшін дұғада болуын сұрайтын. Атам көпшіл кісі еді ғой. Барлығына бірдей қарайтын, ешкімді бөле-жармайтын.
Түркия қазақтарымен қатар, Қазақстандағы қазақтардың исламға бет бұруына септігін тигізу үшін тынбай еңбек еткенін білетін боларсыз. Ол қазақ халқының ислам жөніндегі түсінігі дұрыс қалыптассын деген мақсатты берік ұстанды. Атамның айтқан насихатын біз де әлі күнге дейін жадымыздан шығармаймыз, ол кісінің айтып кеткен өсиетінің мән-мағынасын енді түсініп жатқандаймыз.
– Сұхбат басында «Қазақша сөздерімді түсінбей қалсаңыз, қайта сұрарсыз. Қазақшам онша емес» дедіңіз. Бірақ қазақша тәп-тәуір сөйлеп тұрсыз…
– Біз үйде қазақша сөйлесеміз. Дегенмен Түркияда өсіп-өнгендіктен, түрік тілін араластырып сөйлейміз. Арасында ағылшын тілін де қосып қоямыз. Сосын, әлбетте, Норвегияда тұрып жатқан соң, норвег тілін де араластырып сөйлейміз.
Ал бірақ толығымен қазақ салтын ұстанамыз. Қазақша ет әзірлеп жейміз. Тойда беташар жасаймыз. Қонаққа бас тартамыз. Кәдеге толы түйіншек таратамыз.
Осы ретте біздің ата-аналарымыздың ерен еңбегін айта кеткен жөн. Өйткені олар ана тілін, төл мәдениетті ұмытып қалмасын деп, әркез бізбен қазақша сөйлесіп, салт-дәстүр, мәдениет туралы бар білгенін бізге түсіндіріп отыратын. Соның нәтижесінде Ослода туып-өссек те қазақ тілінің мәртебесі жоғары, қазақ мәдениетінің орны бөлек екенін білеміз.
Меніңше, қазақ тілін үйренемін деген адамға аса қиын болмайтын секілді. Түркияда тұратын жас қазақтар Қазақстанға барып, бір ай тұрып келсе, қазақ тілінде емін-еркін сөйлесіп кетеді.
– Норвегияда аз қазақ тұрса да, жиі бас қосатын секілдісіздер.
– Иә. Жаңылыспасам, Норвегияда жүзге жуық қазақ тұрады. Олардың басым көпшілігі әкем мен анам секілді 1970-1980 жылдары Түркиядан көшіп келген. Қазақстаннан келген қазақтар да бар. Сондай-ақ осында университетте оқитын қазақ студенттер де бар.
Әзірше көбісімен дұрыс таныса алмай жүрмін. Бірақ далада қазаққа ұқсаған біреу көрсем бірден қасына барып «Сен осы Қазақстаннан келген жоқсың ба? Қазақ емессің бе? Мен өзім қазақпын» деймін. Танымасам да, жақын тартамын.
Дегенмен Халифа Алтайдың ұрпақтары екенімізді біліп, сый-құрмет көрсететін қазақтар баршылық. Бірде Норвегиядағы Қазақстан елшілігінде жұмыс істейтін Ілияс ағамыз үйіне шақырып, бізді қонақ қылды. Ол кісінің жолдасы Бибігүл әпкеміздің (Жексенбай – ред.) мамандығы журналист екен, екеуіміз қазақ тілі, Қазақстан туралы біраз әңгімелестік. Осындай отырыстарда қазақ тілі мен мәдениеті туралы әңгімелесетін сәт туындайтынына ерекше қуанамын.
– Білуімізше, атаңыз 1992 жылы Қазақстанға біржолата көшіп келген соң, артынша кенже балалары да осында қоныс аударған. Ол кісілер қазір де Қазақстанда тұра ма? Елде туыстарыңыз бар ма?
– Иә, атамның кенже балалары Әбдірайым мен Аднан ағам Алматыда тұрады. Екеуі Қазақстанға 1995 жылы біржолата көшіп кеткен болатын. Ал үлкен ұлдары жұмысы, жанұясы, балаларының оқуы болғандықтан, шетелде қалған. Ал кенжелері атаның соңынан қалмаймыз деп, елге барып тұрақтаған.
Одан бөлек атажұртта атамның бауырының балалары да тұрады. Атамның екінші ұлы Әбдулсамет ата Францияда тұрады. Ал қыздары Стамбұлда тұрады. Менің әкем 2013 жылы қайтыс болды.
– Өзіңіз Қазақстанға келіп тұратын боларсыз?
– Қазақстанға үш мәрте келдім. Алғаш рет 1995 жылы Семейде Абайдың жүз жылдығы тойланған кезде ата-анаммен еріп барғанмын. Сол кезде Алматыда бір ай уақыт тұрдық. Ол уақытта тоғыз жастағы бала болған соң көп нәрсе есімде жоқ, бірақ Семейге барғаным есімде қалып қойыпты.
Екінші рет Нұр-Сұлтанда өткен дүниежүзі қазақтарының бесінші құрылтайына Норвегиядан келген делегат ретінде қатысқанмын. Сосын 2017 жылы атамның Құдай қосқан жары, әжем Бибәтіш қайтыс болғанда барғанмын.
Жол түссе, тағы да барармын. Негізі, елге барған сайын, таңғалудан жалықпаймын. Өйткені ірі мегаполистер ерекше қарқынмен дамып, бүкіл әлем қызыға қарайтын орынға айналған.
Әңгімелескен Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ
