Түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқындағы сөз өнерінің даму тарихы Ислам дінінің кеңінен таралып, рухани ілімді барынша меңгерген ғұламалардың шығуымен тікелей байланысты. Көшпенді халықтардың жойылмай сақталып қалған мұраларының осы сипаттағы еңбектер екені мәлім.
Ежелгі жәдігерлерді байыптап қарап отыратын болсақ, олардың көбінесе жалғыз Жаратушыға мінәжат, Аллаға мадақ сарынында, яғни Алланың есімдерін, сипаттарын құрметтеп ауызға алып, соған жыр арнайтынын аңғарамыз. Бұл кезінде Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикметінен» басталды да, Алтайдан Анадолыға дейін жайлаған түркі халықтарының арасында барынша шапшаңдықпен таралуға жол ашты. Одан басқа Жүсіп Баласағұн, Хорезми, Сүлеймен Бақырғани, аталғандармен жалғас жатқан жыраулық үрдіс, хикмет дәстүрлері мен ақындардың байланысы тұрғысынан өрбиді.
Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінде Алланың сипаттары көп еске алынады. Бұл жолдың өзі – Алланың «жамал» сипатына ғашықтық жолы. Сондықтан ол хикметін Құдайдың дидарын талап етушілерге, яғни дидар талаптарға арнайды. Бұл жерде дидар – Алланың жамал сипаты. Сонымен бірге ұлы әулие Рахман, Рахим сипатын тілге тиек ету арқылы Алланың шексіз мейірімінен үміт етеді, Ғафур, Ғаффар сипаттары арқылы кешірім тілеп, жаралы жүректің шынайы тебіренісінен хабардар етеді. Хай сипатының аясында қарайған жүректерді ағартып, өлген жүректі тірілту сырына көз жеткізеді:
«Хақ жаратқан – бір Алланың жанабына ұш,
Лағин шайтан жолдарынан қайтың, достар,
Ықыласпен махаббаттың шарабын іш
Жан-жүрекпен Хай зікірін айтың, достар» [1, 17].
Бұлардың барлығы Алла мен адам арасындағы байланысты, Алланың ұлықтығын, шексіздігін, адамның дәрменсіздігін, шарасыздығын мойындатып көрсетуде, иман кемелдігін осы тұрғыда толықтырудың қажеттігін танытуда жатыр. Бұл мұралардың өміршеңдігі – қазақ халқының арасындағы Ясауи бабадан кейінгі рухани кемелдікті, дінді жырлаған жыршы, жыраулардың теңдессіз еңбегімен тоғысында. Бүгінгі күнге дейін Құдайдың барлығын, бірлігін танып, оның сипаттарын жырларына арқау еткен сөз иелері өмір сүріп келді. Қазіргі кезде де олар жағып кеткен шырақ әлі өшкен жоқ, халықты имандылыққа тәрбиелеудің күшті құралы ретінде кең қолданылып келеді.
Солардың бірі Майлықожа Сұлтанқожаұлы. «Оның дін тақырындағы бес жүз жолға жуық көлемді құрайтын он бірдей шығарма, атап айтқанда, «Алланың соққан имараты», «Ақиқат жолға кірсеңіз», «Алал, арам деген бар», «Дүниеге көңілім сүйінесің», «Алал дінің иман-дүр», «Он сегіз мың әлем халық», «Жаратқан Құдай пендесін», «Иман таппақ – шын дәулет», «Тіліме жат алайын бісмілләні», «Өнермен өзің берген» жыр-толғауларын алып қарастыратын болсақ, өзінің ұлы да ұлағатты ұстазы Қожа Ахмет Ясауи жазып қалдырған «Диуани хикмет» уағыздайтын қанағатшылдық, адалдық, әділдік, кішіпейілділік, ақиқатшылдық, әдептілік, төзімділік секілді жоғары адамгершілік мұраттарын жырлаумен ерекшеленеді» [2, 10-11].
Бұлардан ол кісінің ислам дінінің тарихын, пәлсапасын терең білетіндігін ғана емес, сонымен қатар оларды адамның күнделікті өмір-тіршілігімен шебер астастыра отырып пайымдайтыны танылады. Мәселен, ақын білігінше Алла бейнесінде алынған табиғат тұрпаты, оның жасампаз қуаты:
Алланың соққан имараты
Өле-өлгенше шыдайды,
Адам соққан имарат
Аз пұрсатта құлайды [2, 523], – деген қалыпта керемет тереңдікпен танылады.
Майлықожа шығармаларында халықтық дүниетаныммен сабақтасып жатқан, мұсылмандық ойлау формасымен барынша қабысқан сакральды сипат – Алла есімімен іс жасау, яғни жырға «бісміллә» айтып кірісу үрдісі қалыптасқан. Бұл Майлықожамен тұрғылас ғұмыр кешкен, сөз ұстаған көрнекті жыраулардың да шығармашылығына тән құбылыс. Қазақ топырағындағы қабырғалы тұлғалардың бір де бірі осы сара жолдан жаңылыс кетпеген.
«Бісміллә» деп бір Алла
Бере ме жыласақ тілекті.
Өкіміңізге разымыз
Қуантқай біздің жүректі.
Майлықожа есімнің арабша тұлғасын қолданған. «Бисмилләһир» – тұлғасының қазақша түсіндірмесі «Алланың атымен» дегенді білдіреді. «Бісмілләмен» бастап, Алланың ұлық есімін жад етуден кейін, дін парыздарын насихат етуге ниет етіп, Жаратушының дүниеге қойған жолын ашықтап түсіндіруге ынта қойған ақын басқа толғауларында:
«Бісміллә» деп бастайын,
Бір Алланың өзінен
Басқа сөзді қоспайын,
Тумақ – сүндет, өлмек – хақ
Адам ата әзелден»
Мұнда Алла есімі істің дұрыс жүзеге асуына кепіл, Құдайдың атымен басталмаған жұмыстың жетекшісі – шайтан. Сондықтан адал мен арамның арасындағы алшақтық бір нәрсенің Алланың есімімен басталғандығына немесе басталғанына қатысты. Еске тұтарлық және бір жайт, дүние де Алла есімі айтылған кезде жаралған:
«Бісміллә» дедім, ия Алла,
Екі әріп «кәп» пен «нун» болды,
«Кәп» пенен «нун» қосылса,
Оқымаққа «күн» болды» [2, 522]
«Кәп» пен «Нун» әріптері «Кун» деген мағынада қолданылған.
Кун фаякун ( (ﻜﻥ ﻓﮑﻭﻥ- Құдай тағаланың «Бол!» деген әмірімен барлық ғалам пайда болғандығын көрсетеді. Исламдағы он сегіз мың ғаламның жаратылыс себебі осыдан басталады.
Алланың есімімен жыр бастау ойдың дұрыс өрілуіне, тілдің тереңнен қозғауына, жалпы айтқанда мағыналы мұра қалдыруға басты себеп. Бұған біздің өз тарабымыздан келтіретін пікіріміз Майлықожа шайыр да осы сүрлеу-соқпақты шабытының қуатымен жаңғыртты, Алла есімінің киелілігін, қадірлілігін ұқтыруға талпынды. Оның жырларындағы Алла Тағаланың есімі – медет, жәрдем сұраудың кілті:
Мәдет тілеп сөйлейін,
Атын айтып Алланың.
Алладан медет жетілсе,
Көңілде қалмас арманың.
Медет, мінәжат, зікір – пенденің Алла тағалаға мұңын, зарын жеткізіп, одан көмек сұрауына басты жол. Адам бұл дүниеде рухани күйзеліске ұшырап, жанына азап келсе, бұл қиындықтан ол Иесінен пана тілеуі арқылы ғана шыға алады. Көңілі жарым, міскін, бейшара қалыпта ұстап, дүниенің алдамшы тірлігіне бой бермеген құлдар халін сопылық ілімде «пақырлық» деп атайды.
Фақыр (ﻓﻘﻴﺭ) – діни мағынасында Құдайдың ризалығын табу үшін дүниеден безініп, қатты азап, жоқшылық тартқан адамдар. Хәл ілімінің негізгі тіректерінің бірі – пақырлық мақамы. «Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінде жағымды хәлдердің қатары махаббат (ғашықтық) пақырлық, батылдық, төзімділік және т.с. болып жалғасып кете береді». Ал адам пақырлығын шынайы сипаттап көрсетуде «мінәжат», «тахлил» түрінде келетін өлең-жырлар айрықша маңызға ие.
Алла – мінсіз, Алла жер дүниедегі барлық айыптардан таза. Оның пәктігі ойға келетін қандай да пәктіктен де таза. Бұл қағида иманның ең негізгі мызғымас тірегі.
«Бейайып Алла бір өзі,
Бенделер момын білуді,
Ажал келсе бендесі
Терең орға жығылды»
Алла, Тәңір, Ие, Тәңір-ие, Жаратқан, Хақ, Хақ-жаратқан, Жаббар-құдай, Жаппар-хақ, Ұлық-Алла, Әмір, Алла-халиф, Жан ие, Пәруардигар, Жалал атаулары діни дүниетанымдағы Алла бейнесінің алатын орнын көрсетеді. Алланың әрбір атауында Алланың бір-бір сипаты берілген (Жалпы діни аялық білімде Алланың тоқсан тоғыз есімі бар делінеді). Біз Майлықожа ақын шығармаларындағы Алла сипаттарын төмендегідей ретте келтіргенді қажет деп таптық.
Хақ – Алланың ақиқаттығын сипаттайды. Хақ – «шын, ақиқат, рас» деген мағынаны білдіреді. Олай болса:
«Кешіргейсің, Жаппар Хақ,
Алдамастан момынды.
Айтып жүрсем шынымды!
Жаратып ең пенде ғып.
Білесің өзің сырымды».
Жаппар (ﺍﻟﺠﺒﺎﺭ) – Алланың бәрінен ұлылығын, жоғарылығын білдіретін сипаты.
Халиқ (ﺍﻟﺨﺎﻟﻕ) – «Жаратушы» дегенді білдіретін Алланың сипаты.
Көрінгенін молдалар
Кітапқа қарап айтады.
Саһар уақыт болғанда
Пәленің бәрі қайтады,
Көңілінде Құдай жоқ адам
Күн шыққанша жатады,
Күн шыққанша жатқан соң,
Сайтанға дінін сатады!
Тағат қылған пендесі
Сауапқа ақыр батады.
Бағасы кеткен жігіттің
Бетінен алар зайыбы,
Бір Алладан басқаның
Көп дүр қылған айыбы! [2, 36]
«Алал, арам деген бар
Ажырап тұрған екі парық,
Жақсысын нәсіп еткейсің
Жаратқан егем Жаппар Хақ!
«Үмбетім!» дей көр Мұхаммет
Қатерлі жолда жатыр халық» [2, 525]
Бір даусыз дерек, өткен ғасырларда өмір кешкен, Қазақстанның Батыс аймағындағы біртума жыраулық мектептің көшбасшылары болған Нұрым жырау Шыршығұлұлы мен Аралбай Оңғарбекұлы толғауларында да осы ұқсастық ұшырасады:
Жасаған-Жаббар – Жан ие.
Жақсылыққа – жамандық,
Болмағай жақсы – рия.
Оңғарғай тізгініңді Жаббар-Құдай. (Нұрым Шыршығұлұлы)
Жаппар Хаққа жағарсың,
Зікір етіп зарласаң. (Аралбай Оңғарбекұлы)
Әмір – Алланың 18 мың ғаламға әмірін жүргізуі (Жұмла жан не бол десе, сол болады). Оған қатысты:
«Алладан әмір болған соң
Алтыннан терек құлаған.
Моллаларды көргенде
Шариғат сөзін сұраған».
Тәңір, Тәңір-ие, Ие – Алланың бүкіл ғаламның иесі екендігін білдіреді.
«Жүрсе жұрттың көркі еді,
Басында алтын бөркі еді,
Ылаж бар ма Тәңірге
Халықты бастар серке еді».
«Сөздің басы – бісміллә,
Бісмілләсіз іс қылма,
Мүлік егесі бір Құдай,
Дүниенің пәндә ышқында» [2, 523].
«Жаратты барша халықты бір Құдайым,
Жалғыз жанын қылады жұрт уайым.
Адам қылған имарат демде тозар,
Алланың бұзылмайды мүлкі дәйім»
Зұлжалал
Сөйлесем медет бергін, я, Зұлжалал,
Бермесең өзің медет менде жоқ хал,
Қолдай көр құдіретіңмен Жаппар Кәрім
Тікенге гүл беріп ең, зәһәрге – бал»
Зұлжалал (ﺍﻟﺟﻼﻝ) – «Құдіретті» деген Алла сипаты.
Алланың құдіретінде шек жоқ, Ол қаласа, барлығы да болады. Ислам қағидасы бойынша Алла Тағаланың дүниеге қойған құдіреті мен әдеті бар. Құдіреті қара тастан гүл шығарып, аспан мен жерді еш тіреусіз жаратқандығы. Әдеті – жыл мезгілдерін кезегімен ауыстыруы. Бұл істердің барлығы оның өзінен басқа ешкімнің де күші жетпек емес. Алла Тағаланың осы сипаттары басқа ақын-жыраулар сияқты Майлықожа шығармаларынан да берік орын алған:
«Тілеймін сенен медет сол себептен,
Халық қылдың қанша адамды құдіретпен,
Құдірет, жәрдем берсең тіл-жағыма,
Әзізді баяндайын ілгері өткен»
Дүниенің жаратылысы туралы толғамдардың Алланы танумен байланысты құрылуы адамзатты ақиқатқа жеткізер бірден-бір жол ретінде жыраулардың кісілік концепциясының өзегі болып, олардың дүниетанымынан ойып орын алған.
Дүниенің пайда болуы адамзат санасына сыймайтын уақытпен өлшенеді. Дүниенің дәл қай заманда, қай дәуірде, қай жылы жасалынғаны – адам-пенде үшін жұмбақ. Ол тек бір Аллаға ғана аян. Бірақ дүние жаралғалы көп замандар болған. Дүние бағзылық уақытқа бағынады. Майлықожа осы тұрғыда да Алла Тағаланың құдіретіне бас иеді. Өйткені әуелдің де, ақырдың да иесі – бір Алла. Оны жыр тілімен өрнектегенде төмендегідей шындық шығады:
«Ақыреттің күнінде
Әлде қандай күйдесің?
Әуелімсің – бір Құдай,
Ақырымсың – бір Құдай!»
«Әуел», «ақыр» – Құдай сипаттары.
Осылармен қатар шайыр дүниелерінің арасында адам баласын адал іске, ақиқат шындыққа жетелейтін шумақтар да жетерлік. Майлықожа бірнеше толғауында ғылым білген адамның, ғалымның орны ерекше екендігін жеткізеді:
«Алымға мойын ұсынбасаң,
Мұсылман емес бір түгің!
Мүсәпірлік тартпасаң,
Білмессің қадірін жұртыңның» [2, 35]
«Ғылым – Құдайдың бір есімі. Ол барлық затты көруші, түгел білуші болғандықтан, Одан тыс он сегіз мың ғаламда ешқандай құбылыс болмайды. Сондықтан жер бетіндегі адамдардың ғылым біліп, дүние сырларын түгел игергені парыз болып саналады. Майлықожа ақынның бұл пікірін екі жақты түрде түсінуімізге болады:
1) «Алым дегеніміз – жоғарыда айтылған Құдайдың бір сипаты. Ақын Құдай Тағаланың сипатын қолдана отырып, бүкіл мұсылмандарды Аллаға күмәнсіз, күдіксіз бағынуды сұрайды. Ал олай болмаған жағдайда мұсылман емес.
2) Алым – Құдайдың ілімін игерген, ислам дінінің қыр-сырларын толық меңгерген, қарапайым халық үшін жол көрсетуші ұстаз мәртебесіне лайықты адамдар. Мұндағы ой түйіні пір ұстаз бен шәкірт-мүрит арасындағы байланысты нақтылайтын сопылық таныммен ұштасып жатыр. Сонымен қатар ғалым мен үйренуші адамның ілім игеру кезіндегі заңдылықтары Құранда, пайғамбар хадистерінде де барынша айтылған.
Майлықожа ақын Құдайдың сипатына құштарлық арқылы, яғни Алла Тағаланың есімдерін үздіксіз қайталау арқылы кеудедегі қаралықты тазартуға да баса мән береді.
Жүректі кірден тазарту – рухани ілімнің ең маңызды саласы. Жүректі тазарту қажеттілігі жайында Майлықожа Сұлтанқожаұлы көп жырлаған. Ол бірде:
«Алланың аты ашады
Көңілдегі қараңды,
Нышаны дейді пейіштің
Жазғы соққан самалды» [2, 78].
десе, енді бірде:
«Алланың аты ашады
Көңілдегі қараңды,
Адамның бәрі молда боп
Қолына бір-бір нама алды» [2, 523], – деп, жүрек тазалығының маңыздылығын көрсетеді. «Нама» дегеніміз – кітап, яғни Құран Кәрім.
Майлықожа ақынның Алла сипаттарын жырлап, тілге тиек еткендегі басты ұстанымы – жүректі тазарту, сол арқылы екі ғаламның рухани байлығын қолға түсіру. Бұл оның барлық шығармаларынан айқын аңғарылады.
ХІХ ғасырдағы қазақ ақын-жырауларының ұзақ көлемді ғашықтық жырларын оқи отырып байқайтынымыз, мұнда ең бірінші орында махаббат сезімі тұрады, ол барлық өмірлік жағдайларға нәр беруші, адамның жүрегін көркейтіп, шаттыққа, бақытқа жетелеуші себеп ретінде көрінеді. Бұл тегін емес. Себебі, ең алдымен, түркі топырағында, оның ішінде қазақ жерінде тамыр жайған сопылық ілімнің басты қағидалары осы жолды ұстанушылардың шығармаларында сыртқары қалмай, қайта бірге бітісіп, қабыса бірігіп кеткен. Көп ұшырасатын қыз бен жігіттің арасындағы махаббат – Құдайға, яғни Жарға деген асыл сезімнің бастауының символы. Майлықожа ақын да назира дәстүрімен бірнеше туындылар дүниеге әкелгендіктен, осындай жыр сипаттары онда бірнеше жерде ұшырасып отырады.
Майлықожа ақын қиссасындағы патшаның түсінде сұлу қызды көріп, соған деген ынтық сезіммен оянуы, соны тілмен суреттеп жеткізе алмай, тамсануы қиссаның басталуындағы оқиғалар әрекетінің одан әрі өрбуіне жол ашып беріп тұрған секілді. Патшаға ең бірінші түрткі – сұлу қызды түсінде көріп, оған ғашық болуы. Демек тыныш жүрген адамның көкірегіндегі мхаббат сезімі бір нәрсенің себебімен оянды. Оны Майлықожа ақын былайша береді:
«Дидары нахаятсыз сұлу қыз,
Таластық қыла алмас ай мен жұлдыз,
Көрмеген бұл жаханда еш перизат,
Ашық от жүрегіме салды сол қыз.
Сөйлесіп сұхбатына мейірім қанбай,
Үстіме уәзір менің кіріп қалды-ай.
Дидары – көзден, қиялы – ділден кетпей,
Көңіліме оятқаны ашу салды-ай» [2, 218].
Оянған патша түсіндегі қызды ақыры іздеп тауып, мұрат-мақсатына жетеді. Бірақ қиссаның бұлай болып аяқталуы тек сирек жырларға ғана тән, көп жағдайларда басты кейіпкерлер қайғылы қазаға ұшырап жатады, олар осы жолда көптеген қиын азаптарға ұшырайды. Мәселен, қазақтың данышпан ақыны Шәкәрім қажы өзінің «Ләйлі – Мәжнүн» дастанында ғашықтық мәселесін сипаттай отырып, өзінің басындағы халін ашық жеткізетіні бар.
Басында Мәжнүн болды барға ғашық,
Жолында бір Ләйлінің жанталасып.
Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім
Менікі кеткен жоқ па одан да асып.
Сопылықта алдымен, адамға махаббат қылып, содан кейін Аллаға ұласатын махаббатты ғашықтық дейді. Жоғарыда Шәкәрім Құдайбердіұлының «Жоқ» дегені, шын мәнінде жоқ емес, ол адам құр көзбен көріп, құр ақылмен түйсіне алмайтын Құдайды ишаралап отыр. Сөз иесінің кейіннен көптеген сыр сөздеріне арқау болатын ортақ негіз ол – Құдайға, Құдайдың нұрына ғашық болу. Шәкәрім Құдайбердіұлының көптеген сыр сөздері осыған қатысты өріледі. Бұл қазақ сопы ақындарының шығармашылығына жат еместігін ХХ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген тағы бір шайыр Сейітжан ахун Бекшентайұлы «Марал ишанға қатысты айтқан ғазал-зікірінде» айқын дәлелдеп береді. Сейітжан ахун:
Шайқы-Бұрқы диуанадай,
Бір жанына берді азар.
Хақ нұрына ғашық болып,
Бұл дүниеге салмай назар,
Рухы пәктің құрметіне,
Жаздым ғазал иә, пір, Марал.
Өзің өлсең рухың тірі,
Мен ғаріпке назарыңды сал [3, 6], – деп жырлайды. Құдайға ғашықтықтың емі зікір, пікір, риязат, тасбих, тахлилмен, Алланы еске алумен табылмақ.
Пікір (ﻓﻜﺮ) – ойлану, ой жіберу. Ислам дініндегі орындауына шарт қойылмаған, бірақ ең маңызды құлшылық болып табылады. Адам Алла тағаланың жаратқан жаратылыстарына ой жіберіп, пікір қылады, сол арқылы зердесін кеңітіп, иманын күшейтеді. Жаратушының мінсіз шеберлігін біліп, оған шүкіршілік қылады. Адамның пікір қылудағы мақсаты бүкіл жаратылыс көрмесін қызықтау, дүниеге ой жіберіп, одан мәңгі жойылмайтын Жаратушы, ұлық Алланың көркемдігін, шеберлігін білу, оған түсіну т.т. Құранда 2500 аятта қоршаған ортаға қарап, терең ойлану жайы айтылған.
Тасбих – араб тілінен тәржімалағанда, «пәктеу» деген мағынаны білдіреді, яғни Жаратушы Иенің пәктігін тіл жеткенше қайталап, құзырына бас ұру. Ең басында бұл жанрдың өз бастауын «Сұбханалла!», яғни «Пәк Алла тағала» деген дұғадан алғандығы, күнделікті ғибадаттардан кейін толассыз айтыла келе, өлең, жыр формасына түскендігі, үнемі даму үрдісінде болғандығы сезіледі. Осы сипатты өлең-жырлардың мазмұны әрбір адамның міні бар, тек Алла ғана мінсіз, пәк, айыпсыз деген ойға құрылған. Үлгілері М.Сұлтанқожаұлы, Б.Балқыбайұлы, С.Бегендікұлы жырларында ұшырасады.
Алланың дидарын талап ету – сопылық жолдың басты ерекшеліктерінің бірі. Дидар көруді мақсат ету, іздеу де Құранда айтылған ақиқаттан шығады. Алланың Дидарын көру үшін жүрек тазалығы қажет. Сопылық жолда Аллаға ғашық болудағы мақсат – Оның дидарын көру. «Дидар – көру, тамашалау, жүз, көз, сияқты мағыналарға келеді. Сопылық терминдік мағынасы – Құдайлық кереметті, сұлулықты тамашалау, сүйікті (хақ) дегенге саяды» [4, 328], – дейді Д. Кенжетай. Сопылар дидар көру жолында екі дүниенің қызығын да, тіпті жәннатты да талап етпейді. Қ.А.Ясауидің «Ики ғалам ғашлатларин мәйга сатдим», «Билиңиз: ики жаһан кузга илмас даруишлар», – деген сөздері осы түсінікті білдіреді. Тек қана Жаратушыны талап етуді білдіретін «Шайдан басқа асым жоқ, Құдайдан басқа досым жоқ», «Талап пендеден, көмек Алладан», «Алла деген арымас, Алласыз пенде жарымас», «Күштіге сыйынсаң, Құдайға сыйын», «Жалғыздың жары – Алла» тәрізді мақал-мәтелдер көп.
Ал жүректі кірден тазарту – рухани ілімнің ең маңызды саласы. Жүректі тазарту қажеттілігі жайында Шораяқтың Омары көп жырлаған. Ол бірде:
Жаратқан жан біткенді бір Алласың,
Көңілімнің аш айнасын, кір алмасын, – десе, енді бірде:
Қай уақытта да ерсі емес,
Аршыса көңіл тозаңын, –
деп, жүрек тазалығының маңыздылығын көрсетеді. Мұндағы «Көңіл айнасы», «жүрек көзі» деген ұғымдар абстрактілі-дерексіз терминдер емес, сопылық жолдың негізгі ұстанымдары ретінде қарастырылады. Қожа Ахмет Ясауидің «Мират ул-Қулуб», яғни «Көңілдің айнасы» деген сақталып қалған үлкен еңбегі бар. Мұндағы «көңілдің айнасы» «кемел адам» деген ұғымды білдіреді. Ғалым Д.Кенжетайдың пікірінше, Құдай сипаттарының кемел көрініс тапқан айнасы. Адамның көңіл көзі – ғайыптағы құбылыстардың барлығын көре алатын ерекше қабілетке ие [4]. Көңіл көзін ашу – сопылардың, әулиелердің басты мақсаты. Қазақ топырағында өткен Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Нұртуған Кенжеғұлұлы сияқты даналар көңіл айнасына қатысты көптеген сыр сөздер қалдырып, осы мәселе төңірегінде арнайы пікір қылған. Әсіресе Сыр өңірінде өткен Нұртуған жырау жүрек тазалығы мәселесіне көп көңіл бөлген. Оның шығармаларынан бұл туралы мынандай шумақтар кездеседі:
«Өзімшіл адамдыққа нәпсі масыл,
Зұлымдық сол үйретер айла, тәсіл,
Жаралған бойыңдағы бар мүшеңнен
Таза ұстай білсең егер жүрек асыл.
Махаббат, мейірім, ынсап, қанағаттық,
Ар, ұят, қайрат, жігер, сабыр, сақтық.
Таза ой, таза ақыл, таза ниет,
Сақтайтын осыларды жүрек – сандық» [5].
Осы шындықтан көрінетіндей, адамға масыл болып, оны жамандыққа, зұлымдыққа итермелеуші нәпсі ең төменгі дәрежедегі нәпсі «нафс-и аммара» деп аталады. Нәпсінің бұл түрі туралы Құран Кәрімнің Жүсіп сүресінің 52 аятында тереңірек айтылған. Бұл аяттан белгілі болғандай, жаман нәпсінің жамандыққа бұйырушы, көңілді күнәларға аударушы екендігі жоғарыдағы сыр сөзде ашықталады. Нәпсінің алты сатысы бар. Ең жоғарғы кемелдік шыңы – «нафси камила» немесе «сафийа».
Майлықожада да нәпсі айласы туралы жолдар ұшырасады:
Дүние бір түлкі, нәпсі – ит
Әуреге салып қудырды,
Аңғарғанға сөзімді
Бауға қонған бұлбұл-ды.
Ал, осы нәпсіден құтылудың жолы қайсы деген сұраққа келсек, оны әулие ақындар өз сырларында ашық айтады. Әрине, «нәпсі ит» болса, осыған ұқсас сөздің иесі Нұртуған жырау «Біссімілла деп жаздым хат» аталатын термесінде бұл ұғымды:
Зікірді айттым, жарандар,
Жақсыға сөзім жетер деп.
Жалғаншыға қызығып,
Бармағын шайнап кетер деп.
Бұл айтылған зікірімді
Ойлама, халқым, бекер деп, – әрі қарай тарқата түседі. Демек, жамандыққа бұйырушы нәпсіден құтқаратын тағы да зікір ғибадаты болмақ. Нәпсіден арылудың және жүрек тазалаудың кілті – осы ұлық құлшылық.
Осы дүниетанымның бәрі, ең алдымен, қазақ халқының ұлы ұстазы Әзірет Сұлтан – Қожа Ахмет Ясауи хикметтеріндегі даналық түйіндерінен нәр алғандығы көрініп тұрады.
Зерттеуші Алма Қыраубаева сол кездегі Яссауи хикметтерінің сарынында жазылған «Махаббат намада» көптеген сыры мол діни нышандар кездесетіндігін айтқан. Оның бірін ғалым шарапқа қатысты деп көрсетеді. «Дастанда «шарап культі» жырланады. Шығыс поэзиясындағы «шарапқа мас болу» ұғымының мәні тереңде. Шарап – бұл жерде символдық нышан ғана, Алланы жүрекпен ұғып – білуге ұмтылған, Аллаға ғашық, жаны пәк адамның жан рахатын сіміргендей күй кешуі, сезім күйі ғана. Мас болу – Алланы сүюден жан рахатына бөленгенін елестететін нышан» [6, 118].
«Махаббат А.Ясауи хикметтерінің бойына қан таратып тұрған күре тамыры деуге келеді. Ең бастысы А.Ясауи әйтеуір махаббатты емес, Аллаға деген сүйіспеншілікті бар ақыл-ойы, аңсары ауып, жан-тәнімен ынтыға жырлайды. А.Ясауи – Алланың сансыз құлы мен Оның сүйіктісі Мұхаммед пайғамбардың көп үмбеті ішінен ойы озып, шынайы ақиқатты тани алған жан. Ақиқат – Алланы тануда. Ал Алланы тану – бәрін тану, яғни Ол жаратқан әлем мен адамды тану. Әлем – ақыл ғана, ал адам ақыл арқылы танушы. Танымның өзі Абай айтпақшы, жан құмарынан басталады. Демек, Алланы тану әр адамның өз жанын тануымен келеді» [7, 120].
Алланың нұры оны еске алған кезде көкіректерге құйылып, шөлдеген жан сарайын қандырмақ. Осыдан кейін ғашық халі жақсарып, өзін соншама махаббат иесі қылған Жаратушы иесіне шүкіршілік етеді, оған деген зауқы арта түседі. Бұл – екі дүние бақытының кілті. Майлықожа Сұлтанқожаұлы жайлы көптеген зерттеулерден тыс қалған оның «сахарда тұрып зікір ғибадатын қылуына» қатысты болып отыр. Ақын Жарға ғашықтықтың, Жар нұрына ғашықтықтың сырын, оның ләззатын былайша тарқатады:
«Толығынша көңіліне келмеген,
Сәһәр тұрып хақ зікірін демеген».
Аллаға ғашықтықтың емі еселеніп өтелер кез – аса қымбат уақыт сахар мезгілі екендігі ақиқат. Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінде мәселен:
Сахар мезгіл құш сағат,
Болар рахат һәм жаннат.
Тәңірге қыл ғибадат
Сахар мезгіл болғанда [1, 32], – деп сыр ақтарған болатын. Осы өзекті ілімнің асылын терген ақын адамшылық ілімінің мұрагері ретінде тағы да:
«Тілеуін тәңірім тез берер,
Сәһәрда тұрған пәнданың»
«Ерте жатып, кеш тұрсаң,
Ен дәулетің кемілер,
Ерте тұрып, кеш жатсаң,
Кең қазына келінер»
«Хақ бұйрығын қылыңыз,
Сәһәрменен тұрыңыз», – деп жыр төгеді.
Осыған қарағанда, сахарда тұрып, Алланы зікір етіп, еске алу қазақ жерінде өткен барлық әулие бабалардың серті болғандығы анық. Оның ең басты негізі, ең алдымен, Жарға, Құдайға деген ғашықтық сезім. Адамдарды пәни жалғанның қызылды-жасылды дүрмегіне еліктірмей, о бастағы сертіне адал болуға міндеттейтін де осы қасиет.
Сахар – періштелер әлемінің ашылар сәті. Шын тақуа осы сәттен қапы қалмауы керек. Бұл Құрандағы «фажр» ұғымымен сәйкес келеді. «Қадыр» сүресінің соңғы аяты «حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ», мағынасы «ол тыныштық таң атқанға шейін» деп келеді. Яғни таң атар сәтте Алланың рахмет нұры жерге еніп, өзіне дұға қылған жандардың ниетін бос қалдырмайды. Таң алдындағы тәтті ұйқыны қиып, Алланы зікір ету шын тақуаның ғана қолынан келер іс. Батыста өткен Қамысбай Бәйімбет балуан бұл туралы:
Істің басы – тақуалық,
Несібе жиған халалдан.
Хас тақуаның белгісі –
Зікір айтқан азаннан.
Жария зікір тағатпен
Жүректің кірі тазарған [8, 66], – деген.
Сопылардың Алла тағаланың жамал сипатын қалауы, соған талап етуі рухтар жаратылған кезден, яғни Әлмисақтан басталады. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы осы ғажайып оқиға туралы хикаяны баяндаған. Ол бойынша ислам әлеміндегі ұлы ұстаз, әулие Шибли ұзақ күнгі құлшылықтан кейін ұйықтап кетіп, түнде түс көреді. Түсінде Құдай тағала бүкіл рухтарды жаратып, оларға әуез қылып айтады. «Менің сендердің жаратылу құрметтеріңе арнаған екі тойым бар. Барыңдар, жер деген әлемдегі менің бірінші тойыма барып қатысыңдар» дейді. Сонда бүкіл рухтар жерге түсіп, осында сайран қылады. Біраз уақыттан кейін Құдайдың алдына кеткен рухтардың оннан бір бөлігі ғана оралады. Олардың қалғандарының жердегі қызылды-жасылды тіршілікке қызығып, қалып қойғандары белгілі болады. Құдай тағала: «Енді менің өздеріңе арналған екінші тойыма қатысыңдар», деп жәннатына кіргізеді. Мұнда да көп мезеттен кейін рухтардың оннан бір бөлігі оралады. Қалғандарының жәннаттың нығметтерін артық көріп, сонда қалғандары мәлім болады. Құдай тағала алдына келген рухтардан жәннатта қалмай, неге келгендерін сұрағанда, рухтар бір ауыздан жәннаттың көңілдеріне тыныштық бермегенін жекізеді. Сол кезде Құдай тағала тозақтың отын жаратып, алдына келгендердің бәрін соған салады. Рухтар он бөлікке бөлініп, тозақтан қорыққандар жан-жаққа кетеді. Тек бір бөлігі ғана селт етпей, сол қалпы тұра береді. Құдай тағала не үшін тозақтан қорықпағанын сұрағанда, олар: «Ей, Раббым! Біз ең әуелі сенің дидарыңа ғашық болған құлдарыңбыз. Бізге сенің сұлу жамалыңнаан басқа еш нәрсенің керегі жоқ», – деп егіліп жылайды. Сонда Алла тағала: «Олай болса, мен сендерді ана дүниеге жіберген кезде барлығыңды сынаймын. Соған шыдай аласыңдар ма?» – дейді. Рухтар қиын сынақта Раббыларының өздерімен бірге болса, кез келген сынақтан өтетіндігін жеткізеді [9]. Міне, осылайша рухтар жаратылған сәттен Аллаға деген құлдарының ғашықтығы басталған. Бұл ақиқат жалғыз осы деректе ғана емес, қазақ топырағында ғұмыр кешкен барлық әулие ақындардың сырларында бар. Дәлел ретінде, Нұралы Нысанбайұлының жырын келтірсек:
Әуелден рухымыз таңдап алған,
Сұрады біреу иман, біреу малды.
Біреу кәсіп, бағзысы өнерді алды,
Патшалық, кейбіреулер байлықты алды.
Әуелде рухымыз алғаннан соң,
Әркімге өнер кәсіп болып қалды.
Баз рухы ешнәрсе алмай қалды тұрып,
Алланың дидарынан үміт қылып.
-Я Алла, дидарыңды көрсеткін, – деп –
Дүниең керек емес! – деп тәжім қылып.
Ол рухқа айтты сонда Хай Жәлел,
Болмасын бермеді деп көңілің мәлал.
Аламды он сегіз мың пайда қылдым,
Тұрмаққа уәде қылып елу мың жыл.
Тайпалар, неше түрлі халық жаратып,
Жібердім әрбіріне бір Расул.
Барша өліп, қайтадан тіріледі,
Періште Ысырафил үргенде сүр.
Базары, маһышардың құрылғанда,
Дидарым көрінеді һаммаға бір.
Ғанимын, ешнәрсеге зәрлі емеспін,
Бұл күнде, мүмкін емес, сәл сабыр қыл [10].
Демек, махаббаттың сопылықтағы маңызы осы жоғарыдағы айтылған сырдың ішіне сыйып кеткен. Оған сай, сопылар бұл дүниеде пақырлық кешіп, азапты өмір сүріп, ақиретте Құдайдың дидарына ұшырап, ғашықтығына ем табуы.
Ясауи жолының көрнекті өкілі болған, өз дүниетанымын ұлы ұстаздың дүниетанымына апарып жалғаған әулие ақын Майлықожа Сұлтанқожаұлының және басқа да Нұралы Нысанбайұлы, Сәттіғұл Жанғабылұлы сынды жыраулардың жыр-толғауларында, сыр сөздерінде екі үлкен мәселені – Алланың сипаттары мен ғашықтықты қатар өрбітеді. Ол әуелі көркем тілмен Аллаға тахдим айтып, Алланың есімімен іс бастаудың ғанибеттілігіне ой жүгіртеді. Содан кейін жырға өрнектей өріп, Алланың сипаттарын келтіреді, өзінің пенделігін, шарасыздығын, дәрменсіздігін арқау етіп, Жаппар Иеден жәрдем сұрайды. Өз-өзін қор тұтқан, өзгелерді зор тұтқан дананың ділінен өрбіген шумақтардың барлығы да әулиелердің арман-мақсатынан паш етіп тұрғандай. Кей қате істері үшін Құдайдан кешірім сұрап, көз жасын аяусыз төккен, Жаратқанның құдіретіне тамсанып, жүрегіндегі ғашықтық сезімін оятқан шайыр сол кездегі өз замандастары сияқты Құдай тану іліміне кейінгі ұрпақты тереңірек тарта түседі…
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Әулиелер әуезі (Шығыс данышпан, әулие-ақындарының жырларының тәржімасы). Көркемдеп аударған С.Нұржан. – Алматы: «Эффект», 2009. -88б.
2. Майлықожа. Шығармалар. Құрастырған Ә. Оспанұлы. -Алматы, 2005. -869б.
3. Сейітжан ақын мен Жорықбай жырау: Өлең, толғау, арнаулар. -Алматы: Арыс, 2006. -104 бет.
4. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы, 2008.
5. Ойнарова Н. Нұртуғанның термесі. Біссімілла деп жаздым хат. Жүрек тазалығы. CD – диск.
6. Қыраубайқызы Алма. Ежелгі әдебиет. – Алматы, Қазақ университеті, 1999.
7. Әліпхан М. Қ.А.Ясауи хикметтерінің адамгершілік іліміне қатысы // Қожа Ясауи мұраларының бүгінгі таңдағы зерттелу көрінісі. Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Арыс, 2008. – 405 бет.
8. Тіл таңбалы Адайдың ақындары. 2-кітап. (ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан ХХ ғасырдың кеңестік дәуіріне дейін дүниеге келген Маңғыстау ақын-жырауларының шығармалары.) – Алматы: Жазушы, 2006. -608б.
9. Мәшһүр Жүсіп. 30 томдық таңдамалы шығармалары. 12-том. – Алматы, Ел-шежіре, 2008.
10. Қолжазба материалдарынан алынды.
М.Төлеген.
Кіші ғылыми қызметкер. Дінтану магистр
