Парсы әдебиетінің классигі Әбілқасым Фердаусидің (940-1020/1030) «Шахнамасы» мен түркі әдебиетінің алыбы Жүсіп Баласағұнның (1015/1916-?) «Құтты білігі» әлем әдебиеті тарихында елеулі із қалдырған бірегей туындылар санатына жатады. Қос автордың өмір сүрген дәуірі бір-біріне жақын, замана рухы мен талабы үндес келгендіктен туындыларында да сәйкестіктердің болуы заңды. Бұл сәйкестіктердің қатарынан шығармашылық үндестік, сабақтастық, салаластық және өзара әсерлесу құбылыстары орын алған.
Тұран мен Иранның ежелден қалыптасқан бірде тату, бірде қату көршілік қатынастары тіл мен әдебиет әлеміне де өзіндік өрнегін қалдырғаны белгілі. Екі ел арасындағы әдеби-тілдік байланыстар ғасырлар бойы жалғасын тауып жатты. Баласағұн өмір сүрген кезең – Фердауси «Шахнамасының» даңқ биігіне көтерілген тұсы. Заманының озық ойлы тұлғасы Жүсіп Баласағұнның «Шахнамамен» жете таныс болғанына күмән жоқ. Танылған әрбір құбылыс танымда із қалдырады десек, «Шахнамадай» бірегей туындының Баласағұн шығармашылығына елеулі әсер еткені сөзсіз.
Қос туынды арасындағы байланыстардың алғашқысы – өзара үндестіктер. Дербес шығармашылық тұлға ретінде әр автор өз дәуірін өзінше ой елегінен өткізіп, өзіндік танымын шығармашылығына арқау еткені сөзсіз. Тарихи тағдыры ортақ екі ел ақындарының туындыларында бірқатар мазмұндық үндестіктер мен өзара әсерлесу құбылыстары көрініс тапқан. Бір ғана мысалға тоқталсақ, түркі жұртының аты аңызға айналған қаһарманы Алып ер Тұңға туралы «Шахнамада» да, «Құтты білікте» де айтылады. «Шахнамада» Алып ер Тұңға − Афрасиябқа оншақты тарау арналған. Иран-Тұран арасындағы жаугершілік шайқастардың бірқатарының басты қаһарманы болған Алып ер Тұңға бейнесінің тарихи тақырыптарды арқау еткен «Шахнамада» кеңінен суреттелуі заңды құбылыс.
Алып ер Тұңға туралы «Шахнамада» жырлануы сонымен қатар өзара әсерлесу құбылысын да аңғартады. Фердаусидің көне түркілердегі «Алып ер Тұңға» дастанын түпнұсқадан оқығаны, өз шығармасында дастан сюжеттерін кеңінен пайдаланғаны туралы біршама ғалымдар болжам айтуда[1]. Ал «Құтты білікте» ол «Тұңға Алып ер» аталып, «Ізгілермен араласудың ізгілігі жайында» атты тараудың 273-282 бәйіттері (20 жол өлең) арналған[2]. Жүсіп Баласағұнның өз жұртының қаһарманы Алып ер Тұңға жайлы халық дастанымен таныс болғандығы күмәнсіз. Автормен замандас әрі жерлес Махмұт Қашқари «Түрік тілінің сөздігінде» Алып ер Тұңғаны жоқтау жырларын толығымен келтірген.
Бұл да аталмыш дастанның сол тұста түркі халықтарына кеңінен мәлім болғанын аңғартады. «Құтты білік» дастанында сондай-ақ «Шахнама» кейіпкерлері Фаридун мен Заххақтың да есімдері аталып, олардың бастан кешкен оқиғаларына ғибрат ретінде сілтеме жасалады («Байқа, Заххақ сорлы неге сорлады, Фаридун жолын қалай қолдап, оңдады?»)[3].
Мазмұндық үндестіктердің тағы бір көрінісі ретінде қос шығармада көптеп кездесетін нақыл сөздерді айтуға болады. Бұл сәйкестіктің бірнеше себебі бар. Біріншіден, ақылгөйлік-дидактикалық сарын сөз өнерінің тәлім-тәрбиелік қызметін алғашқы орынға қойған ортағасырлық әдебиет туындыларының басты сарыны болып келеді. Екіншіден, көлемді дастандарда нақыл сөздердің − хикметтердің шығарманың міндетті құрылымдық бөлігі ретінде қамтылуы да орта ғасырлар әдебиетіне тән көркемдік дәстүр саналған. Үшіншіден, тұтас ұлттың тарихын баяндап, кемел мемлекет келбетін жырға қосқан, жоғары елдік және адамгершілік мақсат-мұраттарды ұстын еткен шығармаларда нақыл-өсиеттердің молынан қолданылуы тақырыптың өзі тудырған қажеттілік деуге болады.
Ирандықтардың «Құтты білікті» «Түрік Шахнамасы» атағаны туралы дастанның алғысөзінде де, негізгі мәтінінде де айтылады. Демек, дастанның иран жұртына да орта ғасырларда-ақ едәуір дәрежеде танымал болғаны айқын. Баласағұн дастанының өз дәуірінде шартарапқа даңқы кеткен туынды болғанын кіріспедегі мына сөздерден аңғаруға болады: «Машриқ уәләйатында, Түркістан өлкесінде Бұғрахан тілінде ешкім бұл кітаптан артық кітап жаза алған емес.
Бұл кітапты Шын елінің адамдары «Падишалар әдебі», Машындықтар «Мемлекет тәртібі», машриқтағылар «Әміршілер зейнеті», ирандықтар «Түркі Шахнамасы», базбіреулер «Падишаларға насихат», ал түркілер «Құтты білік» деп атайды»[4]. Ирандықтардықтардың өз тарапынан «Құтты білікке» қатысты айтқан пікірлері бізге белгілі болмағандықтан, бұл орайда кері байланыс туралы сөз қозғау мүмкін емес.
«Шахнама» мен «Құтты білікке» ортақ падишалар өмірі мен мемлекет істері жайлы баяндаулар қос туындыдағы мазмұндық сабақтастықтың бір көрінісі болып табылады. Бірақ Баласағұнның дастан сюжетін құру, оқиға желісін өрбіту әдісі өзгеше. «Шахнама» авторы аңыз-әңгімелер мен тарихи деректер негізінде Иран өркениетінің көркем келбетін сомдаған. Ал Баласағұн дастаны жеке адамды, соның негізінде барлық адамды, тұтас мемлекетті кемелдікке жеткізудің жолдарын саралап көрсеткен даналық туындысы болып табылады.
«Құтты біліктегі» көркемдік әдістер деңгейі өте жоғары. Дастан кейіпкерлерінің өзі символикалық бейнелер болып табылады. Сөйте тұра олардың барлық қарым-қатынастары мен сұхбаттары барынша шынайы. Дастанның негізгі желісінің кейіпкерлер сұхбатына, пікірталасына құрылуы түркі топырағындағы әдеби дәстүрлердің (айтыс) жалғастығын аңғартады. Ақынның кемел мемлекет бейнесін сомдауы әл-Фарабидің «Қайырымды қала» туралы ойларының дамытылуының көрінісі болып табылады. Жүсіп Баласағұн − энциклопедиялық таным иесі, өз дәуіріндегі зияткерлік поэзияны дамытушылардың бірегейі.
Ол жүйелі діни және дүнияуи білімдер иесі. Мұның барлығы «Құтты білік» мазмұнынан айқын көрініс тапқан. Ал «Құтты біліктегі» әр алуан кәсіп иелерінің, мемлекет басшыларының әдебі жайлы парасатты баяндаулардан орта ғасырлық араб әдебиетіндегі «адаб» жанрының әсері анық байқалады. Бұл аталғандардың барлығы Баласағұн дастанының негізінен «Шахнамамен» иық тірестіре, салалас дамығанын, кей тұстарда шығармашылық сынасуға түскенін, нәтижесінде көлемділігі мен кең мазмұндылығы жағынан «Шахнамадан» кем түспейтін туындының дүниеге келгенін аңдатады. Ирандықтардың «Құтты білікті» «Түркі Шахнамасы» атауының астарында осындай жоғары баға, әділ көзқарас жатса керек.
Ендігі мәселе сөз арқауы болып отырған қос туындының құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты. Фердауси «Шахнамасының» аруздың мутақариб өлшемімен жазылғаны, мәснәуи үлгісіндегі егіз ұйқасты негізге алғаны баршаға белгілі. Парсы поэзиясының тарихын жасаған өлшем Фердауси үшін етене жақын әрі қолданысқа қолайлы болғаны күмәнсіз. Әрбір мазмұнның өзіне сәйкес өлшемді талап ететіні белгілі. «Мутақариб» өлшемі көлемді шығармаға арқау болатындай кең тынысты, ырғақтық топқа (бунаққа) бөлінуге икемді, байсалды мазмұнды жеңіл тілмен жеткізуге қолайлы өлшем болып табылады.
Аталмыш өлшемді таңдап алуда парсының кемеңгер ақынының осындай ерекшеліктерді ескергені айқын (Парсы әдебиетінде бұл өлшем Фердаусиден бұрын да көлемді туындыларды жырлауда қолданылған: «Шахнаманың» Дақиқи бастаған туындының жалғасы екенін есте тұтқан абзал). Түркі әдебиетінің классигі Жүсіп Баласағұн да өз туындысын осы өлшемге құрды. «Құтты білік» дастанының негізгі бөлігі аруздың «мутақариб мусаммани махзуф (түсірілген сегіздік мутақариб)» және «мутақариб мусаммани мақсур (қысқартылған сегіздік мутақариб)» өлшемдерімен жазылған.
Баласағұнның бұл таңдауын «Шахнамаға» еліктеу деп бағалағаннан гөрі тереңірек байыптаған орынды. Әрине, «Шахнамадай» даңқты туынды өлшемімен жыр туғызуға түркі ақынының құлшынуы табиғи жайт. Нәзирагөйлік дәстүрдің талант табиғатына тән қасиеттерден бастау алғаны ақиқат. Дегенмен түбірі жат арузды түркі поэзиясына енгізудегі түркі ақындарының ұстанымдары ең алдымен табиғи түрде ұлттық қағидаларға негізделді.
Аруз өлшемдері арасынан ақындар 11 буынды байырғы түркілік әмбебап өлшемге сәйкес келетін үлгілерді таңдауға тырысқан. Ортағасырлық түркі әдебиетінде ең көп қолданылған аруздық қалыптар аталмыш 11 буынды өлшем өрнегін бере алатын рамал, хажаз және мутақариб өлшемдері болып табылады. Арузды түркі әдебиетінде тәжірибе жүзінде алғаш қолданушылардың бірі Жүсіп Баласағұнның да осы өлшемге тән қасиеттерді тап басып танымауы мүмкін емес. Сондай-ақ бұл өлшемнің 11 буынды өлеңнің сыртқы көрінісін ғана емес, ішкі ырғағын сақтауға да мүмкіндік беретін тұстары бар. Айтылғандарға тереңірек тоқталайық.
Сырт көрінісі жағынан 11 буынды түркі өлеңіне ұқсайтын аруздың «мутақариб мусаммани махзуф (түсірілген сегіздік мутақариб)» және «мутақариб мусаммани мақсур (қысқартылған сегіздік мутақариб)» өлшемдері бір-бірінен соңғы рукннің (аруздың үзілмелі бунағы) жасалуы жөнінен ғана ажыратылады және бір шығармада аралас қолданыла береді. Дастандағы 11 буынды бәйіттер фаулун/фаулун/фаулун/фаул және фаулун/фаулун/фаулун/фа–ул үлгісінде жазылған.
Мысал келтірелік:
Йағыз йэр / бақыр бол / мағынча / қызыл – . . / – . . / –. . / –. .
Йа от йа / чэчәк уч / мәгинчә / йашыл – . . / – . . / –. . / –. .
Тирилсу / ни түркән / құты миң / құтун – . . / – . . / –. . / –. .
Тэлинсу /ни көрмәз / қарақы / отын[5] – . . / – . . / –. . / –. .
Келтірілген қосбәйіттің буын саны 11-ден аспағанымен, бунақ құрылымында реттілік жоқ. Мұның өзі өлеңді ырғағынан айырып, А.Байтұрсынов тілімен айтқанда «жорғағынан жаңылдырады»: «Мұнда жорғақ жүріс сияқты дауысты бір қалыппен тербетіп, келісті көрсететін өлең жорғағы жоқ… Мұның жорғағын келтірмей тұрған не нәрсе? Бұған кесел – бунақтың орын таңдағандығы, яғни
бунақтардың табиғаты тілеген орнына қоймағандық»[6]. Келтірілген мысалдағы жорғақтан жаңылу себебі буындық жүйеде қалыптасқан сөздерді метрикалық өлшемнің жасанды қалыбына салудан туындап отыр. Енді аталмыш туындыдан алынған екінші бір мысалға назар аударайық:
Э-мұңсуз / идим сән / бу мұңлұғ / қулуг, 3+3+3+2
Сүйурқаб / кәчургил / йазуқын / қамуғ. 3+3+3+2
Сәңәр-оқ / сығындым / умунчым / сәңә, 3+3+3+2
Муңатмыш / йеримде / элиг тут / мәңә[7]. 3+3+3+2
Бұл қосбәйітте қалыпты түркі төрттігіне тән бунақ ырғағының тұрақтылығы айқын көрініс тапқан. Осы ішкі ырғақ үйлесімі өлеңді оқуды жеңіл де әуезді етіп, табиғи болмысымен қайта қауыштырып тұр. Баласағұн дастанында мұндай мысалдардың көптігі оның дәстүрлі буындық жүйе заңдылықтарын да аттап кетпегендігін, оларды мүмкіндігінше ескеріп, дамытып, бейімдеп, қолданысқа енгізіп отырғандығын аңғартады.
Сонымен қатар аруздың бір ғана өлшемімен жазылған өлеңнің өзінде тармақтардағы буын санының құбылып отыруы қалыпты жағдай. Ал «Құтты білікте» дастанның аса көлемділігіне қарамастан, буын санында ауытқу мүлде кездеспейді. Бұл да автордың түркі өлеңіне қатынасы жөніндегі біздің пікірімізді дәлелдейді. Мазмұны бай, тақырыптық аясы кең, көлемді де кемел туындыға түркі поэзиясындағы ең икемді, сыйымды, көп қолданылып, барынша шыңдалған 11 буынды өлшемді негіз етіп алуы ақынның аталған өлшемнің табиғатын, әрекет аясын, мүмкіндігін терең түсініп, толық бағалағандығы болып табылады.
Ал араб-парсы поэтикасындағы осы өлшемге сәйкес келетін қалыптардың ішінен «фаулун/фаулун/фаулун/фаул» үлгісін таңдап алуы ақынның 3+3+3+2 бунақтық құрылымына икемді өлшемді қолдануды мақсат тұтқанын аңғартады. Сондықтан Баласағұн бәйіттерін базбір ғалымдардың үстірттеу пайымдап жүргеніндей, «Шахнама» өлшеміне еліктеудің нәтижесі деп қана түсінуге болмайды. «Құтты білік» дастаны – екі түрлі жүйе заңдылықтарын сәйкестендіруге тырысқан, аруз өлшеміне графикалық тұрғыдан бейімдей отырып, түркі өлеңінің де табиғатын бұзбауды көздеген автор ізденістерінің жемісі, ішінара синтез жасау тәжірибесінің көрінісі.
Рас, табиғаты туыспайтын қос жүйенің алма-кезек жеңісіп, бірінің екіншісінен басым түсіп жататын жерлері де едәуір. Жоғарыда келтірілген қос мысалдан аңғарылатын бұл жайт – өлең табиғатына тән қасиеттердің жарып шықпай тұрмайтындығының айғағы. Буындық болмысты құрсауға алған аруз қалыбы жеңіп шыққан тұста түркі сөздерінің іштей бөлшектенуі жиі байқалса, икемделгіш буындық жүйе қасаң аруздық қалыпты иіткен тұстарда таза түркілік 3+3+3+2, 6+5, 4+4+3 үлгісіндегі бунақтық құрылым көрініс беріп отырады. Әсіресе, Баласағұн рубаилерінде бунақ ырғағының тұрақтылығы ерекше байқалады (Рубаилер туралы төменде кеңірек айтылады).
Көптеген ғалымдар Баласағұн дастаны мутақариб өлшемінің 11 буынға сәйкес келетін бір ғана түріне құрылған деп жаңсақ пайымдап келеді («Құтты білікті» бірыңғай «Шахнаманың» қалыбына таңуға осындай қате пікірлер де себеп болып отыр). Дегенмен «Құтты білікте» қолданылған «мутақариб мусаммани салим» («сегіздік толық мутақариб») атты екінші бір аруздық өлшем бар. Сырт көріністе 12 буынды өлең сипатында танылатын бұл өлшеммен дастанның 71-72 бөлімдерін құрайтын қос қасида – 84 бәйіт (168 жол өлең) және олармен аралас келген бірер рубаи (төрттаған – шумақ) жазылған. Аталмыш өлең жолдарын оқығанда бірден байқалатын ерекшелік – буын саны тұрақты болғанымен, бунақ ретінің сақталмайтындығы. Яғни силлабикалық жүйеге тән тұрақты бунақ ырғағын қамтамасыз ететін бірізділік жоқ:
Йыпарсығ қарабашқа кафур эшүдүм 3+4+2+3
Толунтег талу йүз қайуқа илеттім 3+3+3+3
Қайыңтег бодум эрди оқтег көни түз 3+4+2+3
Йатег эгри болды эгилдим төңиттим [8] 2+4+3+3
Келтірілген жолдарды тұрақты (немесе салыстырмалы тұрақты) буын саны бар бунақтарға бөліп жіктеу мүмкін емес. Буын саны барлық тармақтарда бірдей (12), алайда құрылымы жағынан бұл төрттармақ 12 буынды түркі өлеңінде қолданылатын 6+6, 7+5, 5+7, 4+4+4 секілді дәстүрлі ырғақтық құрылымдардың ешбіріне сәйкес келмейді. Себебі келтірілген шумақ метрикалық жүйе әдісімен – мутақариб мусаммани салимнің фа-у-лун/фа-у-лун/фа-у-лун/фа-у-лун (шартты түрде: – . . / – . . / –. . / –. . , мұндағы сызықша – созылыңқы буынның, нүкте қысқа буынның белгісі) өлшемімен жазылған. Жоғарыдағы өлеңді осы үлгімен жазып көрелік:
Йы-пар-сығ / қа-ра-баш / қа-ка-фур / э-шү-дүм – . . / – . . / –. . / –. .
То-лун-тег / та-лу-йүз / қа-йу-қа / и-лет-тім – . . / – . . / –. . / –. .
Қа-йың-тег / бо-дум-эр / ди-оқ-тег / кө-ни-түз – . . / – . . / –. . / –. .
Йа-тег-эг / ри-бол-ды / э-гил-дим / тө-ңит-тим – . . / – . . / –. . / –. .
Келтірілген формуладағы әрбір «фаулун» сөзі үш буынды бір рукн саналып, алғашқы буыны – қысқа, соңғы екі буыны созылыңқы болып келеді. Ырғақ түзу ерекшелігі жағынан рукн біздегі бунаққа ұқсағанымен, сөздерді тұтас күйінде қамту арқылы емес, дыбыстық құрамы формулалық қалыпқа сәйкес келмеген жағдайда сөзді іштей бөлу арқылы жасала алатындығымен ерекшеленеді. Мутақариб мусаммани салимнің әр тармағында (мисра) – 4 рукн, екі тармақтан тұратын бір шумағында (бәйіт) 8 рукн болады.
Өлшемнің «мусамман» – «сегіздік» аталуы осыдан шыққан. Түркі өлеңдеріндегі созылыңқылық пен қысқалық – шартты: жабық буындар әдетте созылыңқының, ашық буындар жазылу ерекшелігіне қарай бірде қысқа, бірде созылыңқы буынның ролін атқарады. Аруз қалыбының түркі өлеңі үшін жасанды болғаны секілді, буындарды созылыңқы, қысқа етіп белгілеуде де біршама жасандылық бар. Жоғарыда айтылғандай, бұл үдерісте айтылу емес, жазылу ерекшелігі есепке алынатындықтан, аруз жазба әдебиет арқылы орныққан өлшем болып саналады. Орфографиялық аруз көзбен қабылдауға негізделген.
Сонымен, аталған «Құтты біліктен» келтірілген жоғарыдағы 12 буынды өлеңдердегі сөз болып отырған фа-у-лун/фа-у-лун/фа-у-лун/фа-у-лун өлшеміне салып көрсек, жүйелі, бірқалыпты өлең пішіні құралатынын аңғарамыз. Бірақ, метрикалық жүйеге негізделген өлеңде ырғақты – формуланы сақтау үшін сөздердің бірнеше тұста іштей бөлінгендігі, бунақтардың буын саны тұрақты сақталмағандығы байқалады. Дегенмен тілдің табиғи заңдылықтарына сай келмейтін жасанды қалыптың бірнеше тұста ережеден ауытқитынын аңғару да қиын емес.
Баласағұн дастанының құрылымдық жағынан тек «Шахнамаға» негізделмегенін аңғартатын тағы бір ерекшелік бар. Бұл түркі поэзиясындағы алғашқы болып «Құтты білікте» көрініс тапқан рубаилер болып табылады. Дастан мәтінінде төрттаған-рубаилер көптеп кездеседі. Бұл төрттағандар мәтіннің негізгі пішінінен ажыратылмай, мәснәуилік жолдар арасында қостармақтар үлгісімен жазылып отырған. Сыртқы пішінінде ұйқастан өзге елеулі айырмасы болмағаны себепті, «Құтты біліктегі» бұл құбылыс көбіне-көп ғалымдар назарынан тыс қалып келеді.
Екі қостармақты қамтитын Баласағұн төрттағандары ааба ұйқасымен жазылған. Ал, «Құтты білік» дастанының негізгі өлшемі – 11 буын екені, аруздың сегіздік мутақариб үлгісіне негізделгені белгілі. Осы сыртқы ерекшеліктердің барлығы дастандағы төрт тармақты жолдардың пішін тұрғысынан төрттаған-рубаи болып табылатынын дәлелдейді. Дегенмен, Баласағұн төрттағандары бірыңғай аруз әсерінен туындап отырған жоқ. Автордың мәснәуи мен қасидаға құрылған бәйіттерінің өзінен буындық жүйенің елеулі әсері – буын санының қатаң сақталуы байқалады десек, мәтінге төрттағандардың қосылуына да түркілік өлең жүйесінің ықпалы басым екенін пайымдауға болады.
Ал осы төрттармақты жолдардың рубаи пішінінде жазылуы оларды дастанның сыртқы құрылымына сәйкестендіру шартынан туған. Төрттағандардың қостармақты бәйіттермен табиғи түрде жымдасып жатуы – ақынның шеберлігінің ғана емес, төрттік өлеңнің түркі поэзиясындағы табиғи құбылыс болуының да нәтижесі. Бұл арада рубаидің түркілік тегі туралы болжамның негізсіз еместігін еске салған жөн. Тағы бір ерекшелік: 12 буынды өлшемге сай келетін қасида үлгісімен жазылған «Құтты білік» тарауларында төрттағандар кездеспейді.
Бұл ақынның төрттармақты жолдарды 11 буынды қара өлең ұйқасына лайықты өлшем деп қабылдаған түркілік түсінікке сай әрекет еткенін дәлелдейді. Ең соңғы маңызды бір жайт Баласағұн төрттағандарының мазмұнына байланысты. Дастандағы төрттағандар әдетте белгілі бір мәселе төңірегіндегі ойлар тұжырымдалып, қорытынды жасалар тұста нақыл сөздер үлгісінде жазылады және оның алдынан міндетті түрде: «Бұл туралы дананың сөзін есіт», «Жауды жеңген ер не дейді, тыңдап көр», «Осыған дәлел (болатын) мына бәйітті тыңда», «Сүйген жан не дейді, бәйітін тыңда» секілді сілтеме сөздер келіп отырады.
Осы ерекшеліктерге орай, «Құтты білік» дастанын ұзақ жылдар зерттеген өзбек ғалымы Қ.Каримов Баласағұн төрттағандары туралы екі түрлі болжам айтады: «Біріншіден, бұл төрттағандар өзге біліктілердің сөзін пайдалана отырып жазған немесе ел аузындағы нақыл сөздерді өзінің ой-түйінін қанатты сөзге айналдыру
мақсатында өлең сөзге көшірген Ж.Баласағұнның өз туындысы деуге болады. Екінші жағынан, классикалық шығыс поэзиясындағы өзіндік өнер саналған өзге шығарманың иелеріне сілтеме жасау (ирсалул масал) үрдісімен аталған төрттағандарды автордың басқа ақындар өлеңінен сол күйінде алған болуы мүмкін»[9].
Біздің пікірімізше, «Құтты білік» дастанындағы төрттағандарды жеке зерттеу нысанына айналдыру ежелгі поэзиямызға қатысты бірқатар жайттарды анықтай түсуге көмектесер еді. Дәлірек айтқанда, «Құтты білік» төрттағандары Баласағұн қаламына тән бе, әлде өзге авторларға тиесілі ме; олар Баласағұнға дейінгі түркі өлеңінің табиғатын қаншалықты таныта алады; бұлар шын мәнінде жалқы шумақ – төрттаған ба әлде төрттік өлеңнің үзіндісі ме; басқа авторға тән болса, түпнұсқада 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған ба; Баласағұнның мәтінге енгізген өзгертулері қаншалық; дастан мәтінінен ерекшеленіп тұратын төрттағандардың ұйқас түрін сақтауына не себеп; төрттағандарды кірістірудегі, оларға өзгерту енгізу-енгізбеудегі автор мақсаты неде деген сауалдарға алдағы зерттеулерде жауап іздеу оң нәтиже берері анық.
Қорыта айтқанда, өз дәуірлерінің озық ойлы ғұламалары болып табылатын Әбілқасым Фердауси мен Жүсіп Баласағұнның талдау назарына алынған классикалық шығармаларында үндестіктер мен сабақтастықтар көрінісі едәуір. Мерзімі жөнінен кейінірек дүниеге келген туындының (біздің мысалымызда – «Құтты біліктің») алғашқы еңбектерден өзіндік өнеге, шығармашылық әсер алуы заңды. Дегенмен Баласағұн дастанында салаластықтың – дербес қатар дамудың және шығармашылық сынасудың басымырақ келетінін жоғарыдағы талдаулар дәлелдейді. Демек, Баласағұнның «Құтты білігін» мазмұндық тұрғыдан да, құрылымдық жағынан да «Шахнамаға» еліктеуден туған туынды емес, өзіндік дербес бітімге, дара көркемдікке ие бірегей шығарма деп бағалау орынды.
Айнұр Әбдірәсілқызы, ҚР Дін істері агенттігі Діни оқу орындарымен байланыс және дінтану сараптамасы басқармасының бастығы, филология ғылымдарының кандидаты
[1] Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). –Алматы: Ана тілі, 1998. –19 б.
[2] Юсуф Хос Хожиб. Құтадғу билиг (Нашр. тайер. Қ.Каримов). – Тошкент: УзССР «Фан» нашриети, 1972. –
103 б.
[3] Қазақәдебиетінің тарихы. Он томдық. 2-том. –Алматы: «ҚазАқпарат», 2006.–261 б.
[4] Юсуф Хос Хожиб. Құтадғу билиг (Нашр. тайер. Қ.Каримов). – Тошкент: УзССР «Фан» нашриети, 1972. –
49 б. [5] Юсуф Хос Хожиб. Құтадғу билиг (Нашр. тайер. Қ.Каримов). – Тошкент: УзССР «Фан» нашриети, 1972. –
180 б.[6] Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. (Құраст. Шәріпов Ә., Дәуітов С.). – Алматы: Жазушы, 1989. – 200 б.
[7] Сонда, 68 б.
[8] Юсуф Хос Хожиб. Құтадғу билиг (Нашр. тайер. Қ.Каримов). – Тошкент: УзССР «Фан» нашриети, 1972. – 936 б.
[9] Юсуф Хос Хожиб. Құтадғу билиг (Нашр. тайер. Қ.Каримов). – Тошкент: УзССР «Фан» нашриети, 1972. – 16 б.
