Жауап: Осы мәселеге «Шапағат шамшырағы – әз Мұхаммед (с.а.с.)» деген кітабымызда кең көлемді тоқталған болатынбыз. Мен мәселеге терең кірмей сол кітапта келтірген кейбір мәселелерді ғана қысқаша бере кетейін.
Ислам дінінде Құраннан кейінгі ең негізгі діни қайнар көз хадистер болып табылады. Бұны бүкіл мұсылман жұртшылығы ерекше құрметтейтін «әһл-сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ешқайсысы жоққа шығармаған. Алайда соңғы ғасырларда хадис пен сүннеттің діни мәселелерде дәлел ретінде қолданылуы, оған мойынсұнудың міндеттілігі мен сенімділік деңгейіне қатысты түрлі ойлар айтылып, күдік-күмәндар тарала бастады. Ислам тарихына қарасақ, хадистерді сынауға бағытталған бұл қозғалыстың әсіресе ХІХ ғасырда Мысыр мен Үндістанда кең етек алғанын көреміз. Ал
Үндістан жерінде бұл бағыт жүйелі түрде әрекет жасаған, өйкені бұл аймақтарда модернизм мен батыс мәдениетінің ықпалы қарқынды түрде жүргізілгенін есепке алған жөн. Сонымен қатар, мұндай күмәнді ой-пікірлердің ғылыми негізде жүзеге асуында батыстық шығыстанушылардың әсері аз болмаған. Батыстық шығыстанушыларға тән бұл сыншылдық ағымы (критицизм) әу баста Інжілді сынау мақсатында пайда болып, кейін жүйелі түрде дамытылған. Әрине, батыстықтар үшін бұрмаланған әрі өз ішінде қайшылықтар жиі кездесетін Інжілді сынға алу орынды болған шығар, алайда дәл сол өлшемдермен Құран мен хадистерді сынау – өрескел қателік. Дегенмен, батыстық сыншы, зерттеушілердің негізсіз теориялары кейбір мұсылман ғалымдарына да әсер етіп, бірте-бірте хадистерді сынаушылар шыға бастады. Бұл түсініктегілер тіпті хадистің дінімізде дәлел бола алатынын жоққа шығаруға дейін барды. Алайда, мұндай жаңсақ пікірлерге мұсылман ғалымдарының дәлелді әрі жүйелі түрде тойтарыс беруінің арқасында аталмыш ағым мұсылмандар арасында кең жайыла алмады.
Мұсылман ғалымдары ерте ғасырлардан бері хадистердің жиналуы-жазылуы және сақталуына қатысты көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көлемді еңбектер жазған. Осы тұрғыда мынаны баса айта кету керек: жалпы адамзат тарихында хадис ілімдері мен хадистерді алу-жеткізу мәселесінде орын алған ерекше жауапкершілік басқа ешқандай кітаптарда кездеспейді.
Құран – барша адамзат пен жындар әлеміне ақиретке дейінгі бүкіл заманға түскен иләһи мәңгілік үкімдер мен тәлімдердің қайнар көзі. Онда әрбір құбылыс пен тіршілік иелерінің сипаты өз маңыздылығына қарай қымтылған. Шексіз ілім және құдірет иесі жіберген Қасиетті Кітапта жаратылыстағы барлық ақиқаттар мен ілімдердің дәнегі сақталған. Құран – күллі әлемнің ықшамдалған мазмұны іспетті. Сонымен қатар, ол – араб тілі мен әдебиетінің және жалпы көркем сөз өнерінің түрлі заңдылықтарын толықтай ішіне бүгіп, сөз зергерлерін еріксіз бас идірген иләһи кітап. Араб тілінің ерекшелігіне сай онда мағыналық тұрғыдан кең мағыналы аяттар, жалпыға тән және арнайы-жеке, шегі нақты бекітілген кейде нақты бекітілмеген үкімдер, түрлі мағыналарды білдіретін ортақ сөздер, метафоралық, метонимиялық, ұғым-категориялар да бар. Мүнымен қоса, Құранда бәріне ұғынықты (мухкәм) және ұғыну мүмкін емес (Оның шынайы ақиқаты Жаратушыға ғана мәлім – мутәшәбиһ аяттар), аз сөзге көп мағына сыйғызған аяттар да ұшырасады. Демек, Пайғамбарымызға (с.а.с.) Құранды адамзатқа жеткізумен бірге түсіндіру міндеті де қоса жүктелген. Мұны Құран аяттарынан (Нәхл, 44, Ибраһим, 4) да көруге болады.
Бүкіл әлемдерге рақым етіп жіберілген Алланың елшісі Мұхаммед (с.а.с.) – Құранның ең ұлық тәпсіршісі. Сол себепті де, Жаратушының иләһи мақсатын ең терең ұғынып, оны өмірінің өзегіне айналдырған Ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ғибратты ғұмыры қияметке дейін келетін адамзатқа бірден-бір үлгі (« Қалам» сүресі, 4; «Ахзаб» сүресі, 21.) Қадірменді Айша анамыздың (р.а.) сөзімен айтсақ, «Оның мінезі – тұнып тұрған Құран» еді. (Муслим, Мусафирин, 139)
Құран мен сүннет – ет пен сүйек секілді біртұтас. Екеуін бір-бірінен ажырату әсте мүмкін емес. Сүннет – мұсылман өмірінің шамшырағы, айнымас жол сілтеуші серігі. Аллаһ тағала Құран кәрімде сүннеттің діндегі орнын соқырға таяқ ұстатқандай етіп анық көрсетіп берген. Төмендегі мына аяттар бұған бұлтартпас дәлел. Сондықтан да біз өзге дәлелдерге ұзын-сонар тоқталып жатпай-ақ, әлгілердің (өздерін «Құраншы» деп атаушылардың) өз тәсілдеріне сүйене отырып, Құран аяттары негізінде жауап берейік.
Құранда бірнеше жерінде төмендегідей мағыналас аяттар кездеседі: «Ол сондай Алла: сауатсыздардың өз арасынан өздеріне Алланың аяттарын оқып, оларды тазартатын, сондай-ақ оларға Кітап пен хикметті (даналықты) үйрететін бір пайғамбар жіберді» («Жұма» сүресі, 2), «Араларыңа аяттарымызды оқитын, сендерді тазартатын және сендерге Құранды әрі хикметті, сонымен қатар, білмегендеріңді үйрететін елші жібергеніміз сияқты» («Бақара» сүресі, 151. Құран мен қатар хикмет сөзі өтетін басқа да аяттар үшін қараңыз: «Әли Имран» сүресі, 164; «Бақара» сүресі, 231; «Ниса» сүресі, 113; «Ахзаб» сүресі, 34).
Беделді мүфәссирлер (Құран тәпсіршілері) мен хадис ғалымдарының басым көпшілігі осы аяттардағы «хикмет» сөзін сүннет деп ұққан. Өйткені адамзатқа түскен Алланың теңдессіз сыйы Құран кәрімде артық не орынсыз қолданылған сөз жоқ. Оның кез келген сөзін, тіпті әріптерінің орнын өзгерту немесе орнына басқа бір сөз қою мүмкін емес. Онда әрбір сөз орын-орнымен қолданылған, сондықтан аяттағы «хикмет» сөзі кітап немесе оның бір бөлігі бола алмайды. Араб тілінің грамматикалық қағидасы бойынша «уау» жалғауы бірдей нәрсеге айтылмайды. Бұл жердегі «кітап» сөзінің мағынасы басқа аяттарда да білдірілгендей «Құран» екені күмәнсіз. Ал «хикмет» сөзінің астары болса, бұл жерде осы кітаптың түсіндірмесі әрі жүзеге асырушысы сүннетті меңзеп отыр.
Алла тағала пайғамбарларын адамдарға жібергенде, оларға бойұсынсын деп жіберетіндігін де білдірген: «Біз пайғамбар атаулыны, Алланың рұқсатымен, оған бойсұнылу үшін ғана жібердік» («Ниса» сүресі, 64). Пайғамбарлар өз міндеттерін толық атқара білу үшін оларға мойынсұну қажет. Сонымен қатар, «Кім пайғамбарға мойынсұнса, Аллаға бағынған болады» аяты итағат етудің (мойынсұну) міндетті екенін көрсетуде.
«Әй, иман келтіргендер! Алла мен Оның елшісіне бойсұныңдар және Құранды ести тұра пайғамбардан бет бұрып теріс айналмаңдар» («Әнфәл» сүресі, 20), «Аллаға бойсұныңдар және Елшіге бойсұныңдар» деп айт» («Нұр» сүресі, 54). Бұл аяттарда Алла мен Оның елшісі бөле-жара арнайы айтылған. Алланың бұйрықтары мен тыйымдарына бағыну қалай әмір етілсе, Оның Елшісіне де солай бағыну бұйырылған. Пайғамбарға мойынсұнуды парыз еткен аяттар Пайғамбарға мойынсұнудың тікелей Аллаға мойынсұну екенін көрсетеді. Сонымен бірге, «Пайғамбардан бет бұрмаңдар» деу арқылы да ерекше ескерту жасалған.
Мына аятта пайғамбармен қатар тіпті өздерінің басшыларына да бойсұну бұйырылып тұр: «Әй, иман келтіргендер! Аллаға мойынсұныңдар, Елшіге және басшыларыңа мойынсұныңдар» («Ниса» сүресі, 59). Көріп отырғанымыздай, Алла елшісінен кейін келген басшылардың өзіне бойсұнуға шақырып тұрғанда, Екі жаһанның сұлтаны, пайғамбарлардың падишасына (с.а.с.) бағынып, оның айтқандарына бойсұнбауды қалай түсінуге болады?! Бұл бойсұну мемлекет, билік, саясат, экономика және тұрмыстық көптеген Құранда нақты үкімі жоқ мәселелер болса, онда әрине, оны бірінші Пайғамбарымыз (с.а.с.) шешеді, егер сүннетте де жоқ болса, оның шешімі үмбеттің ғалымдары мен басшыларының еншісінде, сондықтан басшыларға бағынуды қабылдамау (басшылар діннің үкіміне қайшы үкімдер шығармаған жағдайда) қоғамда анархия тудыратындықтан діннің қағидасына қайшы келеді.
«Аллаға әрі елшісіне бойсұныңдар, өзара жанжалдаспаңдар, әйтпесе үрейленесіңдер де құттарың қашады және сабырлы болыңдар…» («Әнфәл» сүресі, 46) Бұл аят Алла мен елшісіне бағынудың бірлік пен күш-қуат қайнары екенін нұсқауда. Олай болса, бірлік пен күш-қуаттан айырылмаудың жолы – Алла елшісінің, яғни оның сүннеті бойынша амал етуде жатыр.
«Егер Алланы жақсы көрсеңдер, маған бағыныңдар, сонда Алла тағала да сендерді жақсы көреді…» («Әли Имран», 31). Иә, «Алла тағаланы жақсы көремін, айтқандарымен жүремін» деген адамның, пайғамбарды жақсы көріп, оған бағынбауы, оның сүннетін ұстанбауы бос сөз.
«Елші сендерге не берсе, соны алыңдар және неден тыйса, содан тыйылыңдар» («Хашір» сүресі, 7), «Олар өзара таласқан нәрселерінде сені төреші етіп, сосын шығарған үкіміңе қатысты көңілдерінде қаяу таппай, толық бойсұнғанға дейін мүмин бола алмайды» («Ниса» сүресі, 65. Қосымша қараңыз: «Нахл» сүресі, 44; «Нәжім» сүресі, 2; «Ниса» сүресі, 80; «Ахзаб» сүресі, 21; «Нұр» сүресі, 47-54; «Әли Имран» сүресі, 32; «Ахзаб» сүресі, 46; «Әли Имран» сүресі, 132).
«Ағраф» сүресіндегі мына аят та бізге үлкен ақиқатты аңдатуда: «Аллаға және және оның сөздеріне иман еткен үмми пайғамбарға иман келтіріңдер және оған мойынсұныңдар, сонда нағыз тура жолды табасыңдар» («Ағраф» сүресі, 158). Жоғарыда келтірген «Нұр» сүресінің 54-аятының жалғасында «..Егер оған (пайғамбарға)
мойынсұнсаңдар, тура жолды табасыңдар» делінген. Осы аяттардан Пайғамбарға иман келтіріп, оған мойынсұнудың Алла тағаланың бізден қалаған тура жолы екенін байқаймыз. Сонымен қатар, «Алла мен пайғамбарға иман келтірдік» дейді де, кейін араларынан кейбіреулер бет бұрады. Олар иман келтіргендер емес» («Нұр» сүресі, 47) деген аят та Пайғамбарға бағынудың бұлтартпас дәлелі.
«Тек қана Құран жетеді, сүннетке қажеттілік жоқ» дегендер жоғарыдағы аяттардың бәрін өздерінше жорамалдап түсіндіреді, бірақ «Пайғамбарға мойынсұну тек қана Құран үкімдеріне байланысты» деудің ешқандай да шариғи дәлелі жоқ. Бұл аяттардың барлығында Аллаға бағыну бір бөлек, елшіге бағыну да өзінше бір бөлек айтылған. Демек, пайғамбарда да үкім қою құқының бар екенін көрсетеді. Әрі Алла тағала «Пайғамбарға мойынсұныңдар» деу арқылы «Пайғамбарға жіберген аяттарыма итағат етіңдер, оның тысындағыларға мойынсұнбаңдар» дегенді білдірмейді. Алла қаласа оны айтар еді. Керісінше, пайғамбарға бағынуды міндеттеп тұр. Егер «Пайғамбарға мойынсұныңдар» деген бұйрық «оның жеткізген аяттарына ғана бағыныңдар» дегенді білдірсе, онда аяттағы «Аллаға бағыныңдар» деген сөз басы артық сөз болып қалар еді. Жаратқанның Пайғамбарға бағынуды бұйыруы аяттармен бірге сүннетті де қамтуда.
Егер барлық мәселенің түйіні Құранда айтылып қойған болса, онда Елшіге бағынуды айрықша айтудың қажеті болмас еді. Пайғамбарымызға (с.а.с.) тек қана Құранды жеткізуші «пошташы» деп қарау үлкен құрметсіздік, өйткені Алла елшісінің (с.а.с.) ұлық мақсаты тек аяттарды айтып жеткізу емес, оның жүзеге асырылуын да көрсетіп түсіндіру екенін жоғарыда келтірілген аяттар мен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) аяттарды түсіндіруінен айқын көре аламыз.
Пайғамбарымыз (с.а.с.) Құрандағы үкімдерді талдап-таратып түсіндірген және сахабалар да оны Пайғамбарымыздың (с.а.с.) түсіндіріп бергеніндей қабылдаған, өйткені оларға Алла тағала тарапынан елшіге мойынсұну бұйырылған.
Негізінде, Пайғамбарымыздың көзі тірісінде Алла тағаланың кітабымен қатар, Алла елшісінің сүннеті бірдей маңызға ие еді. Расулалланың сөздері мен істерін тәрк ету ешбір сахабаның ойына кіріп-шықпаған. Мұсылмандар (Алла мен Оның елшісінің бұйрықтарына бойсұнып) Алланың кітабын қалай қабылдап мойындаса, пайғамбардың сүннетін де дәл солай қабылдаған, өйткені сүннет – Алла мен Оның Елшісінің (с.а.с.) де куәлігімен Құраннан кейінгі екінші қайнар көз. Сүннет болмаса біз Құранды толық түсініп, жүзеге асыра алмас едік. Сондықтан «тек қана Құран жетеді, сүннетке қажеттілік жоқ» деу ислам тарихын білмеу һәм оны мойындамай, он бес ғасырлық мәдениетті жоққа шығару болып табылады. Олардың қалағаны дінді бұрмалап, өз еркімен түсініп, өз қалауы бойынша жаңа бір дін жасау. Сондықтан олардың құйтырқы пікірлеріне алданбау қажет.
