Қиястың сөздік мағынасы «Өлшеу, салыстыру, теңестіру» дегенді білдіреді. Ал фиқһ әдіснамасында қияс – Құран аяттары мен хадистерде және ижмада ашық үкімі жоқ қандай да бір қалыптасқан ахуалды Құран мен хадисте сөз болған қандай бір жағдаймен салыстыра отырып, ұқсастығына қарай шешім шығару. Қияс нақты бір негізге сүйенгенде ғана дұрыс саналады. Негізінен қияс арқылы жаңа бір үкім белгіленбейді. Қияс арқылы Құран мен сүннетте негізі бар жасырын бір үкім шығарылған болады.
Қияс – Ислам шариғатында негізгі дәлелдерді табудың бір әдіс-тәсілі. Пайғамбармыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) уақытынан бүгінгі күнге дейін фиқһ ғалымдары қиясты қолданып келеді. Олардың барлығы бірауыздан: «Ақиқаттың ұқсасы – ақиқат, жалғанның ұқсасы – жалған, ешкім қиясты жоққа шығара алмайды» – деп, оның шариғатта нақты дәлел екендігін айтқан. Өзімізге танымал төрт мәзһаб имамдары да қиясты шариғатта дәлелдердің бірі ретінде қабылдаған.
Имам Шафиғи қиястың дәлел шығарудың маңызды бірден-бір тәсілі екенін көрсету мақсатында: «Қияс жолы арқылы шығарылған үкімдер де иләхи баянның ішінде саналады», – десе, тағы бір жерде: «Кітап пен сүннетте үкімі нақты белгіленбеген мәселелердің шешімі насстардан (аят-хадистерден) түсіндіру әрі қияс жолымен салыстыру арқылы шығарылады. Ғалымдардың бұны жасауы кифая парыз болып табылады» – деп түсіндіреді.
Кейбір ғалымдар қиясты діни дәлел ретінде қабылдамайды. Имамия, рафизия, харижиттер мен захирилер қиясты мойындамайды. Олардың ойынша насс пен ақыл қиясты жекетшілікке алып, дәләлеге санауға рұқсат етпейді.
Қандайда бір мәселенің діни үкімін қияс жолы арқылы шығара алу үшін сол мәселеге қатысты ол жайлы насс (аят-хадис) арқылы нақты белгіленген бір үкімнің болуы қажет. Мужтахид пен фақиһ насс арқылы белгіленген үкімді көргеннен кейін сол діни үкімнің себеп-салдарын табуға тырысады. Негізінен, себеп-салдар нас арқылы көрсетілуі де мүмкін. Егер бір үкімнің себебі насс арқылы көрсетілмесе, мужтахид оны өз түсінік-пайымына сүйене отырып шығара алады. Одан кейін негізгі мәселенің осы себебінің фәрғи мәселеде бар-жоқтығын саралайды. Екінші мәселе бірінші мәселеге үкімнің себебі жағынан ұқсас келсе, онда осы екі мәселе арасында басқа тұрғыдан қарағанда айырмашылықтың бар-жоғын қарастырады. Егер екі мәселе арасында қандайда бір айырмашылықтың жоқтығын анықтаса, бірінші мәселенің үкімін екінші мәселеде изхар етеді де «міне, діннің тармақты мәселесіне қатысты үкім осы» деп ой қорытады. Міне, қияс осылайша жасалады.
Құдыреті күшті хақ тағаланың қалауымен ислам діні діндердің ең ақырғысы ретінде бекігендіктен қиямет-қайымға дейін жаңа дін келмейді. Демек, ислам дінінің қайнаркөздерінің тек қана сол кездегі оқиғаларға қатысты емес, қияметке дейін туындайтын мәселердің де жауабын қамтитындай кең көлемді болуы қажет. Құран мен сүннетегі құқыққа қатысты үкімдер шектеулі. Пайғамбарымыз (с.а.с.) жарық дүниемен қош айтысқаннан соң уахи тоқтағандықтан басқа үкім қосылмайды. Өз кезегінде адамдардың басына келетін оқиғалар тым көп, кез келген сәтте жаңа мәселе туындауы мүмкін. Шектеулі үкімдермен сансыз көп жағдайларды қамти алмайтындықтан, туындаған жаңа мәселелерге қатысты үкім шығыра алу үшін сүйенетін басқа қосымша қайнаркөздердің болуы қажеттілік. Міне, осындай үкімдерге қол жеткізудің жолы бір мәслеге қатысты діни мәтін (аят-хадис) бар үкімдердің қандай себепке байланысты белгіленгендігін іздеп тауып, осы үкімдерді соған ұқсас мәселелерде қолдану әдісі осы қияс. Осылайша, настардың аясы кеңейтілген болады. Соның арқасында ислам құқығы қияметке дейін адамдардың қажеттілігін толықтай қанағаттандыратын, кез келген мекен мен уақытта жүзеге асырылуға тиімді құқық ретінде қалады. Қиясты қабылдамау Ислам құқығының тұралап, адамдардың қажеттілігіне жауап бере алмайтын құқық деген түсінікке жол ашады. Алайда, бұл Жаратқан иенің соңғы дін ретінде бекіткен хикметімен үйлеспейді.
