Соңғы кездері әлеуметтік желіде Деобанд мектептері жайлы мәлімет жиі айтыла бастады. Олар сенімде матуриди, амалда ханафи мәзһабын ұстанғанымен, атышулы Талибан және елімізде экстремистік деп танылған Таблиғи жамағатпен байланысы бар деген деректер шықты. «Нұр-Мүбарак» университетінің ғалымдары деобанд мектебін зерттеу бойынша арнайы жоба ұйымдастырған болатын. Осы топтың қатарында аталған қозғалысты зертеуге атсалысқан теолог Бурхан Абдулхаким Kazislam порталына Деобанд мектебінің шығу тарихы, мақсаты мен әлемге таралуы жайлы кеңінен айтып берді.
– Деобанд мектебі қашан және қандай мақсатта пайда болды?
– Деобанд мектебі XIX ғасырдың екінші жартысында, нақтырақ айтқанда 1866 жылы 30 мамырда Үндістандағы Делиден 150 шақырым жерде орналасқан кішігірім Деобанд қалашығында пайда болды. Осы уақыт Үндістан үшін күрделі саяси кезең еді. Себебі үнді халқы британдықтардың отарлық билігіне қарсы ұлт-азаттық күресін бастаған болатын. Осындай қиын-қыстау заманда мұсылман ғұламалары да үнді халқымен бірге ұлт-азаттық күреске қатысты. Тіпті кейбірі көтерілістерге басшылық етті.
Ол уақытта отаршылдық езгі күшейіп, діни мектеп, медреселер жабыла бастаған еді. Яғни діни ахуал әлсіреді. Сондықтан мұсылмандар арасында дінді сақтап қалу, діни білімді өркендету үшін осындай жобаны қолға алуға тура келді.
Алғашында медреселер қаржылай да, саяси жағынан да биліктегі мұсылмандардан қолдау тауып отырды. Кейін ағылшындардың билігі күшейген кезде халық тарапынан қаржыландырыла бастады.
«Дару-л Деобанд» медресесінің негізін қалағандар – Мұхаммед Қасым Нәнутауи және Рашид Ахмед Гангохи. Олар қарапайым адамдар болғандықтан, алғашқы дәрістерін анар ағашының астында үш адамға сабақ беріп бастаған екен. Кейін Деобанд мектебі басқа жерлерде де кеңінен тарала берді. Мысалы 1860-1870 жылдары 12 медересе болса, 10 жыл өткеннен кейін медреселердің саны елеулі өсіп, шамамен он мыңға дейін жеткен. Олар тек Үндістанда емес, Ауғанстанда, соған жақын аймақтарда да бой көтере бастады.
Дару-л Улум Деобанд мектебінде ханафи мәзһабына негізделген дәстүрлі ислам үйретілді. Медресе ислам дінін сырттан кірген элементтерден (бидғаттардан) арылтуға көп көңіл бөлді. Кейбір жазбаларда оқу жүйесін құру барысында мектептің негізін қалаушылар британ оқу орындарының тәжірибесін пайдаланғандығы айтылады. Деобанд мектебі тек білім беретін медресе ғана емес, сонымен қатар діни қозғалыс және идеялық орталық болды. Яғни Үндістан территориясындағы және Азия құрлығындағы мұсылмандарға ықпал ететін нешізгі күшке айналды.
– Деобанд мектебінің ұстаздары дәстүрлі ханафи мәзһабы бойынша білім берді дедіңіз. Біздің білуімізше, елімізде тыйым салынған «Таблиғи жамағат» пен Талибан қозғалысы осы Деобанд мектебінен тараған екен. Бұл қалай болғаны?
– XX ғасырдың бірінші жартысында деобандық ғұламалар арасында Үндістан мұсылмандарының болашағына қатысты екі түрлі көзқарас болды: бірінші топ Үндістан мемлекетінің Ұлыбританиядан тәуелсіздік алып, тұтас ел болуын қаласа, екінші топ мұсылмандар үшін Үндістаннан бөлек мемлекет құру қажеттігін айтты. Бірінші топтағылар Үндістан ғұламалары ұйымында болды әрі олар Махатма Гандидің Ынтымақтастықтан бас тарту ұйымын қолдады. Ал екінші топтағылар Ислам ғұламалары ұйымын құрды. Нәтижеcінде 1948 жылы тәуелсіз Пәкістан мемлекеті пайда болды.
Сөйтіп 1980-жылдары соғыстан қашқан 3 миллион ауғандық босқын Пәкістанды паналады. Бұл босқындар арасындағы ер балалардың көбі үшін шекараға жақын жерде орналасқан медреселерде білім алудан басқа таңдау болмады.
Деобанд медреселерінде тәлім алған болашақ тәліптер бойларына Деобанди білім жүйесінің реформистік идеяларын сіңірді. Бұл жолда оларға Ауғанстандағы ерікті арабтар көмектесті. Медреседе оқығандар шариғи үкімдердің орындалуына аса қатты мән берді. Сондай-ақ олар үйлену тойы және әулиелердің қабірін зиярат ету секілді әдет-ғұрыптарға қарсы шыға бастады. Оған қоса таза қоғам құрамыз деп әйелдерді қоғамдық өмірден алыстатты. Бұл олардың әрекетіндегі тым шектен шығу болды. Оларға бұндай консервативті пікірлерді Пәкістандағы Ауған босқындары лагерлерінде пәкістандық ислами партиялар тарапынан жіберілген оқытушылар дәріптеді.
Сонымен қатар деобанди идеясы аясында пайда болған діни топтардың бірі – Таблиғи жамағат. Бұл топ саяси белсенділік пен діни білім алудан гөрі индивидтің жеке өзгерісіне басымдық берді. Бұны дін арқылы жүзеге асыруды көздеді. Сөйтіп басқаларды үйрету және үгіттеу арқылы ойларын жүзеге асырды.
Таблиғшылар дәстүрлі діни білім беру жүйесін мақұлдайды әрі сопылыққа жақындықтары бар. Алайда олар білім алуды тек медресемен шектеп қана қоймай, басқа да тыс мекемелерде жүргізу керек деп санап, қоғамның түрлі өкілдері арасында діни білімді таратуды көздеді.
– Деобанд мектебі мен «Таблиғи жамағаттың» қандай айырмашылықтары мен ұқсастықтары болды?
– Таблиғшылардың өздері шыққан Деобанди жүйесінен бір айырмашылығы – олар басқа мұсылмандармен фиқһ (ислам құқығы) мәселелерінде пікірталасқа түспеді. Себебі олар өздерінің істеген қызметтерінің нәтижесінде жұмаққа кіретіндіктеріне сенді. Ал тыныштық пен бейбітшілік арқылы арғы дүниедегі жұмақтың ұшқынын осы дүниеде сезінетіндей күй кешеміз деп ойлады.
Ал тәліптер мен деобандиліктер шариғи үкімдердің қатаң орындалуын талап етуі жағынан бір-біріне ұқсады. Алайда тәліптер болмыстары жағынан пәкістандық деобандықтартан әлдеқайда қатаңдау болды.
Сонымен қатар таблиғи жамағаттың көзқарастары бойынша, олардың амалдарының сауаптары әскери жорық кезінде екі есеге еселенеді. Ал сапар кезінде қайтыс болған кісі шейіт (шаһид) деп санаған. Жалпы таблиғи жамағат тобының жүйесі бойынша діни уағыз-насихат сапарына шығу – осы топтың әрбір мүшесі үшін бұлжытпай орындалуы керек міндет. Себебі бұл міндетті орындау оның Қиямет күніндегі тағдырын айқындайды деп сенеді.
Таблиғи жамағат тобына қосылып, діни уағызға шыққандар Құдайдың өздерін қолдайтынына кәміл сенді. Күнделікті тіршіліктерін тастап, өздерімен пікірлес мұсылмандармен бірге діни уағызға шығу арқылы олар рухани байлық пен тыныштыққа жетеміз деп пайымдады. Уағызға шыққан кейбір таблиғи жамағат топтары физикалық тұрғыдан шабуылға ұшыраса да зорлыққа зорлықпен жауап беруден бас тартты әрі басқалармен қандайда бір тақырыпта болмасын пікірталасқа түсуден қашты. Өйткені олар жұмақты осы өмірде де сезінгілері келді.
Таблиғшылар өздерінің қызметтеріне «жиһад» ретінде анықтама береді. Жиһад – әдепкі түрде «қасиетті соғыс» деп аударылады. Ал негізінде сөзбе-сөз «еңбек», «бар күш-жігерін жұмсау» және «күрес» деген мағыналарға келеді.
Шариғат бойынша жиһад «үлкен жиһад» және «кіші жиһад» ретінде екіге бөлінеді. Үлкен жиһад дегеніміз – мұсылманның өзін рухани тәрбиелеуі, дінін түзеуі әрі мінез-құлқын жөндеуі болса, кіші жиһад бұл – физикалық күш қолдану, әскери жорықтар мен шайқасу. Жиһад өзінің осы екі мағынасында да мемлекет деңгейінен өтіп, жаһандық үммет аясын қамтиды.
Таблиғи жамағат тобы үлкен жиһадты таңдаған болса да, олар өз ішінде кіші жиһадқа қатысты ұғымдарды қолданудан тартынбайды. Осылайша бастапқы кездегі Деобанд қозғалысындағыдай дін саясаттан тысқары құбылыс ретінде әр адамның жеке мәселесіне айналды.
– Яғни «Талибан» мен «Таблиғи жамағатты» деобанд қозғалысының тікелей жалғасы деп айтуға бола ма?
– Талибан мен таблиғи жамағат ағымдарын деобандық ғұламалардың тікелей жоспарлауы және қатысуымен пайда болған ұйымдар деп айту қиын. Деобандилік идея аясында, бірақ Дару-л Улум Деобандтан тәуелсіз түрде құрылған қозғалыстар деуге болады. Екі топтың да идеялық тұрғыдан бір қайнарға жататындығына қарамастан, ұстанған бағыттары әртүрлі.
Мәселен, тәліптер әу бастан-ақ саяси ұйым ретінде пайда болса, таблиғи жамағат керісінше өздерін саясаттан алыс ұстауға тырысты әрі діни уағыз-насихат жасау мақсатында құрылды. Талибан қозғалысы Ауғанстан территориясында Ислам әмірлігін құруды көздеген аймақтық күш болса, таблиғи жамағат Үндістанда пайда болып, бара-бара халықаралық миссионерлік ұйымға айналды. Екеуі де байыпты қозғалыстар ретінде көрінуге тырысуларына қарамастан, радикалды іс-шараларға қатыстары белгілі болды.
Жалпылай сараптайтын болсақ деобандықтар, тәліптер мен таблиғшылар өздерінің айналасымен үйлесім табуға, туындаған мәселелерге прагматикалық жауап табуға тырысты. Ал деобандилік негізде құрылған қозғалыстар мен ұйымдардың экстремизм мен зорлық-зомбылыққа байланысы болуы жалпы заңдылықтан тысқары дүниелер деуге болады. Деобанди ғұламалары бірыңғай ханафи мәзһабын ұстанып, матуриди ақидасында болса да саясатқа келгенде олардың арасында плюрализм басым болғандығын анық байқаймыз.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Балжан ӘБДІРАШ
