– Алау Шайхымұлы, статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елімізде жастар халық санының шамамен 30 пайызын құрайды. Бір сөзіңізде осы жастарға арналған рухани-тәрбиелік діни бағдарлама қажет екендігін айтыпсыз. Осы жөнінде кеңінен айтып берсеңіз…
– Жалпы, жастар арасында дінге деген қызығушылық көбейіп келеді. Менің айтқым келгені, мемлекетімізде жастарға арналған «Ауыл жастары», «Дипломмен – ауылға!», «Жастар – Отанға», «Жастар тәжірибесі» секілді түрлі бағдарламалардың қолға аланып жатқаны белгілі. Міне, осындай бағдарламалардың қатарында діни-рухани тәлім-тәрбиелік мәні бар кешенді бағдарламаны қолға алу да кезек күттірмейтін мәселелердің біріне айналуы қажет.
Өйткені, Қазақстан қоғамындағы қазіргі діни ахуалдың түйткілді мәселелерін тереңірек зерттеудің мән-маңызы зор. Еліміздің қоғамдық өмірін қамтыған рухани жаңғыру мен жаңару процесі ғаламдану жағдайында діни ахуалдың бағыты тәуелсіздік талаптарына сай жаңа ғылыми ізденістердің нақты нәтижелерге бағдарлану міндеттерін алға тартады.
Кеңестік идеологияның тоқырауы нәтижесінде қалыптасқан діни-рухани саладағы бос кеңістіктің орнын толтыру мақсатында шет елдерден түрлі діни топтардың елімізге келіп, өз діни-идеологиялық ұстанымдарын еш кедергісіз уағыздай бастады. Осының салдарынан конфессиялық айырмашылықтар негізінде ел бірлігіне сызат түсіретін оғаш жағдайлар белең алды. Осылардың ішінде еліміздің дәстүрлі діни түсінігіне жат, кері ислами ағымдардың қызметтері де мейлінше белсенділікке ие бола бастады. Нәтижесінде, Қазақстан аймағында әр түрлі діни ерекшеліктерге негізделген бөлінушілік пен қоғамға ықпал ету ауқымы да өсе түсті. Ал, соңғы жылдары қоғамымызды дүр сілкіндерген террорлық актілер мен кешегі Сирияға аттанған жастар қоғам тыныштығы мен тұрақтылығына қатер төндіруде.
– Таным-түсінігі мен әдіс-тәсілдері жағынан бір-бірінен ерекшеленген дәстүрлі емес ислами ағымдардың белсенді әрекеттері қоғам үшін қаншалықты қауіпті?
– Бұл өз кезегінде түрлі топтардың бір-бірін адасушылықпен кіналауы, исламның саясилануы мен түрлі діни топтардың радикалдық әрекетке баруына түрткі жасауда. Сонымен қатар, діни топтардың артында сыртқы геосаяси күштердің де ықпалы бар екендігі де сөзсіз. Орталық Азияның геосаяси жағдайының өзге елдерге тартымдылығы, бұл аймақтың Таяу Шығыс пен Ауғанстан секілді саяси тұрақсыз елдермен шекаралас орналасуы, радикалды діни топтардың қызметінің белсенділігі де қоғамның тұтастығына сызат түсіруде. Соңғы жылдары аталған елдерде террористік ұйымдардың көбісінің діни экстремизммен байланыстырылуы да өз кезегінде қазіргі таңда «діни терроризмнің» әлемдік деңгейде өскенін аңғартады.
Елдің саяси-әлеуметтік тұрақтылығының дамуы мен өркендеуінде әлемдік өркениетте және халқымыздың сан ғасырлық тарихында ең негізгі рухани мұрасы саналған діннің алатын орны ерекше. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары дінге еркіндік беріп, мемлекетіміздің дін мәселесінде ұстанған либералды саясаты өз кезегінде қазақ жерінде болмаған діни топтар мен түсініктердің көбейіп, тамыр жаюына себеп болды. Бір жағынан төл тарихымыз бен мәдениетімізге жат христиандық-протестанттық бағыттағы миссионерлердің, екінші жағынан радикалды-ислами ағымдардың белсенділігі күшейді. Мұның соңы аздаған жылдар ішінде діни ала-құлалық ел бірлігі мен тұтастығына қауіп төндіре бастады.
– Соңғы уақытта ислам дінін қаралау әрекеттері әлем баспасөзінің басты тақырыбына айналды. Мұндай саясаттың артында кімдер тұр?
– Әлем жұртшылығының назары қазіргі таңда мұсылман елдеріндегі оқиғаларға ауып, ислам діні көп жағдайларды экстремизм және терроризм секілді жағымсыз, исламның негізгі рухына жат терминдермен қатар аталып, әлемдік деңгейдегі қоғамдық санада исламға қарсы жиреніш туындауда. 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан бері батыста жүргізіліп жатқан кең көлемді қоғам санасын монипулациялау нәтижесінде қазіргі кезде исламға оң қабақ танытпайтындардың саны 50 пайызға жақындап қалған. Бұл өз кезегінде жаһандық басқаруды қолында ұстағысы келетін күштердің ұзақ мерзімдік стратегиясының жеміс бергендігін көрсетеді. Осы жағдайлар қоғамдағы миссионерлік әрекеттерді тасада қалдырып, жұртшылық назарын арнайы, жасырын күштер тарапынан басқарылып отырған «исламдық» топтардың іс-әркеттеріне аударып жіберді. Қазақ жұртын толықтай евангелизациялауды көздеген миссионерлік ұйымдар үшін бұл өте қолайлы жағдай жасап беруде. Миссионерлік әрекеттердің ел бірлігіне қаншалықты қауіпті екеніне Африка және Оңтүстік Кореяның христиандануы жақсы үлгі бола алады. Мәселен, 1900 жылдардың басында Африка халқының 7% христиандықты қабылдаса, 100 жылдың ішінде бұл көрсеткіш 55 % жеткен. Папуа-Жаңа Гвинея секілді елдерде бұл көрсеткіш 11-ден 95 % жеткен[1]. Ал Оңтүстік Кореяда ХХ ғасырдың екінші жартысында протестанттардың евангелизациялау саясатының нәтижесінде сан ғасырлар бойы буддизм мен дәстүрлі культтерді ұстанып келген кәріс халқының 30 пайызы христиандыққа өтіп кеткен. Өкінішке қарай, біз бұл мәселенің діни тұтастығымыз үшін қаншалықты қатерлі екенін естен шығарып алғандаймыз.
– Енді не істеуіміз керек?
–Әрине, бұл исламның атын жамылып, өз саяси-идеологиялық пиғылдарын жүзеге асырғысы келетін топтардың әрекеттерін елемеу керек дегенге келмейді. Ел зиялылары мен дін мамандары шынайы діни құндылықтар мен дінді құрал еткен діни әрекеттердің ара-жігін ажыратып беріп, ұдайы ағартушылық шараларын жүргізуі қажет.
Еліміздегі демократиялық принциптерді базбір кереғар, радикалды діни топтар өз мүддесіне шебер пайдалануда. Діни ағымдардың қауіптілігін бажайлайтын тәжірибенің аздығы және дін мамандарының тапшылығы да мәселені күрделендіруде. «Салафиттік» бағыттағы діни ағымдардың зияндығы айтылған күннің өзінде тиісті шаралардың қолға алынбауы тіпті уаххабилік бүліктің зияндығын айту «қоғамда діни алауыздыққа себеп болады» деген бүркемелі ұстаныммен жылы жабылып кетуде. Онымен қоймай «салафиттерді» «байсалды» және «радикалды» деп жіктеп, «байсалдыларын» зиянсыз деп, қоғамда кең таралуына көз жұма қарауымыз, діни жағдайды одан сайын күрделендіре түсуде.
Қазіргі таңда алыс-жақын шет елдерде діни ерекшеліктерді алға тарта отырып, қақтығыстар орын алуда. Бұл өз кезегінде қоғамдағы дін мен діни сананың қалыптасуының қаншалықты деңгейде екенін көрсетеді. Осы орайда көптеген елдер өз тарихи қалыптасу ерекшеліктеріне қарай зайырлылық ұстанымын сақтай отырып, мемлекет пен дін арасындағы қатынастарын реттеуде. Батыс елдері бұл тұрғыдан елеулі тәжірибеге ие болса, кеңестік кезеңде атеистік идеология үстемдік еткен бұрынғы КСРО-нан егемендігін алып бөлініп шыққан елдерде бұл үрдіс біркелкі емес. Сондықтан да өз ұлттығымыз бен тарихи қалыптасу ерекшелігімізді сақтай отырып, діни-рухани салада прогрессивті қадамдар жасау күн тәртібіндегі келелі мәселелердің бірі болып табылады.
Елімізде діни негіздегі түрлі оқиғалар орын алғанға дейін мемлекетіміз елде өткізіліп жатқан іс-шаралардың, экономикалық тұрақтылық пен тұрмыстық-әлеуметтік жағдайдың жоғарылығының діни радикализм мен экстремизмге жол бермейтіндігін атап келді. Сонымен қатар, мәселенің күн өткен сайын ушығып бара жатқандығын, бұған қарсы мемлекеттік деңгейде бірлескен іс-шараларды өткізу қажеттігін тілге тиек еткен мамандар да болды. «Қазақстан тарихы мен мәдениетіндегі ерекше орнына» қатысты дәстүрлі Әбу Ханифа мазхабының жағдайын қарастыру мәселесіне назар аударып, ҚМДБ-ның қызметтерін мемлекеттік деңгейде көтеру қажеттігін атап өтілді.
– Осы ретте еліміздің зайырлылық принциптеріне залал келтірмей, дін мен мемлекет аралық қатынастарды реттеу ең өзекті мәселенің біріне айналды. Нақты қандай жұмыстар атқарылуда?
– Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылғы Жолдауында дін мәселесінің қоғамымызда қаншалықты өткір тұрғандығын айта келе: «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мазһабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабаларымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дәстүрді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал. Қазір кейбір сыртқы күштер жастарымызды ислам дінінің хақ жолынан адастырып, теріс бағытқа тартуға тырысуда. Мұндай ұлттық табиғатымызға жат келеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек. Біз мұсылман үмбетінің бір бөлігі екенімізді мақтан тұтамыз. Ол – біздің дәстүріміз. Бірақ бізде зайырлы қоғамның дәстүрлері де бар екенін, Қазақстан зайырлы мемлекет екенін ұмытпауымыз керек» деп, діни ұстанымымыздың қай бағытта жүргізілуі тиіс екендігінің астын сызып тұрып белгілеп берген болатын.
Келесі бір сөзінде «Біздің Конституция сенім бостандығына кепілдік береді, бұл – факт. Бірақ, өздеріңіз білетіндей, шексіз еркіндік деген болмайды. Ол дегеніміз – хаос Біз елдің дәстүрлері мен мәдени нормаларына сәйкес келетін діни сана қалыптастыруымыз керек» деп ғасырлар бойы осы ханафи мәзһабы мұрасы незінде қалыптасып, қанымызға сіңген діни түсінігіміздің маңыздылығын да атап өткен еді.
Бұл кеш те болса Қазақстанда күн өткен сайын күрделеніп келе жатқан діни мәселені оң шешу жолында жасалған маңызды қадам. Өйткені, қазақ елінің діни санасының қалыптасуында сүнниттік ханафи мәзһабы ғалымдарының сіңірген еңбегі зор. Қазақ халқы – Ислам дінін қабылдап қана қоймай, Ислам өркениетіне өзіндік үлесін қоса білген, мәдени мұрасының тамырлары тереңде жатқан халық. Осы мәселені біз өзіміздің діни «ішкі» сүзгі ретінде қалыптастыруымыз міндет. Онсыз біз сырттан келіп, еліміздің тұтастығын бұзғысы келетін жат ағымдарға қарсы тұра алмаймыз.
– Өкінішке қарай, мұны көпшілік біле бермейді ғой…
– Дұрыс айтасыз, әсіресе, шет елдерде жартылай сауаттанып келген кейбір жастар имандылыққа қарқынды түрде бет бұрып келе жатқан момын хақымызды бүлікке бастап, ата-бабалырымыз мүлдем жатсынбастан ғасырлар бойы ұстанып келген, ғылыми негізде қалыптасқан осы бағыттағы түсінігімізді адасушылықпен кіналап, жастарымызды өз саптарына қосуға жанталасып жатқаны өкінішті құбылыс.
Негізінен ханафи мәзһабының ислам өркениетінде ерекше орны бар. Ханафи мәзһабын әлемде 90 пайызды құрайтын сүнниттік бағыттың 50 пайызға жуығы ұстанады. Атап айтар болсақ, Түркия, Балқан елдері, Босния-Герцоговиня, Украина, Қырым, Әзірбайжан, Кафказ, Орал, Сібір және Орталық Азия, Қытай, Манчжурия, Жапония, Ауғаныстан, Хорасан, Тайланд, Үндістан, Пәкістан секілді елдерде ханафи мәзһабы кең тараған. Йемен, Хижаз, Мысыр, Палестина, Алжир мен Туниста ханафилар аз, ал Эфиопия, Сирия мен Иракта айтарлықтай күшке ие.
Басқа мәзһаб имамдарымен салыстырғанда адам факторына ерекше мән берген, адами құндылықтарды мүмкіндігінше барынша қорғауға тырысқан Имам Ағзам Әбу Ханифа еді. Бұны мұсылман әрі мұсылман емес көптеген зерттеушілер мойындаған. Әр түрлі мәселелерге қатысты оның шығарған үкімдеріне назар салған кезде күмәнді жағдайларда жаза беруден мүмкіндігінше сақтанып, адамдарды қорғайтын үкімдер шығарғанын және мұсылман емес адамдардың құқығын мейлінше қорғауға тырысқанын көреміз. Бұл – қазіргі таңдағы зайырлылықты ту еткен мұсылман және өзге де елдер үшін үлгі боларлық өмірлік ұстаным.
Адамдар үшін жеңіл жағын және оларға пайдасы тиетін істерді таңдау ұстыны ханафи мәзһабының негізгі ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Бұны да өз ойларынан емес, діни негіздерге сүйене отырып шешеді. Өйткені, Құран кәрімде «Аллаһ тағала сендерге қиындық емес, жеңілдікті қалайды» («Бақара» сүресі, 185-аят) делінсе, Пайғамбарымыз хадистерінің бірінде «Дініңіздің жақсысы − жеңіл келгені» деген. Бұл, жалпы, ханафи мәзһабында «Истихсан» әдісі ретінде үкім шығаруда негізгі дәлелдердің бірі саналған.
Ханафи мәзһабының өзге мәзһабтардан ең негізгі айырмашылықтарының бірі – шариғат дәлелдерінің қатарына әдет-ғұрыпты да қосуы. Әдет-ғұрып діни үкім шығару, яки, пәтуа беру тұрғысынан мұсылман құқығының қайнар көздерінің бірі болып табылады. Әдет-ғұрыпқа мән беріп, оны негізге алу – Ислам құқығының динамизмін, барлық уақытта жергілікті халықтың дүниетанымына сай келетін кеңдігін көрсететін бірден-бір ерекшелігі.
Ислам құқығының негізгі ұстанымдарының бірі саналған «Уақыт талабына, яғни, заманның өзгеруіне байланысты үкім де өзгереді» дейтін ережесі Исламның алғашқы кезеңдерінде-ақ қолданысқа енген болатын. Әбу Ханифа мен шәкірттерінің Ислам аймағының кеңеюі нәтижесінде қоғамдық құрылымы бөлек, басқа мәдениет өкілдеріне қарағанда орталыққа жақын аймақта өмір сүргендіктен, мұндай өзгерістерге көбірек куә болғаны белгілі. Берген үкімдері мен хадистерді талдауда осы мәселеге айрықша назар аударғаны байқалады.
Ханафи фиқһы – аят-хадистер негізінде жүйелі ойлаудың үлгісі, адам баласының сенім, ғибадат, ахлақ, жан-дүниесі мен сыртқы көрінісі арасында тепе-теңдікті негізге алған, уақыт өте келе бір жүйеге түсіп үлкен мектепке айналған, әлемнің түкпір-түкпіріне тараған, төзімділікті насихаттайтын даңғыл жол.
– Әрине, діни экстремизм тек елімізді ғана емес, әлемді толғандырып отырған құбылыс. Оның сыртқы әсеріне жаһандық коньюктураның ықпалы бар екенін білеміз. Ал, ішкі әсерін қалай талдап бересіз?
– Біріншіден, діни сауатсыздық салдарынан қалыптасқан діни иммунитеттің әлсіздігі. Мұны ұлттық мүддеге негізделген идологиялық базамыздың әлсіздігінің көрінісі деп те бағалауға болады. Иммунитетті қалыптастыру үшін біртұтас діни түсініктің түзілуі шарт. Осы әлсіздіктің әсерімен жастарымыз соқыр сенімге бой алдырып фанатизмге, оның түбі радикализм мен экстремизмге апаруда.
Екіншіден, дін саласындағы мамандардың жетіспеушілігінен шет елдік жат ағымдардың діни түсініктерінің қателіктеріне қауқарлы қарекеттің болмауы.
Үшіншіден, діни құбылыстарға тиісті деңгейде мемлекеттің көңіл бөлмей, тым еркін түрде әрекет етулеріне мүмкіндік беруі. Ғаламтор беттерінде дәстүрлі діни түсінігімізді мансұқтауға бағытталған сайттардың емін-еркін жұмыс істеуі, араб тілдерінен аударылып таратылып жатқан кітаптар жастарды өз ұлтынан, діни түсінігінен мемлекетінен жырақтауға алып баруда.
Келесі – діни топтардың материалдық мүмкіндіктері мен жоспарлы түрде әрекет етулері. Қазіргі таңда радикалды діни топтардың жетегіне қосылғандардың қатарында әл-ауқаты өте жоғары деңгейдегі адамдар, ақындар, спортшылар, өнер адамдары тіпті кримминалдық топ мүшелері де бар.
Сонымен қатар, жастар арасындағы жұмыссыздық пен қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік (жемқорлық, мемлекеттік қаражатты талан-таражаға салу мен құқық қорғау саласындағы әділетсіздік). өз кезегінде қоғамдағы наразы топтардың діни арбауға шалдығуына жол ашуда.
– Осы мәселені шешуде қандай ұсыныстарыңыз бар?
– Мемлекеттік деңгейде 2015-2020 жылдар аралығына арналған арнайы исламды, соның ішінде ханафи мәзһабын дамыту стратегиясын бекітіп, оның орындалуын қатаң қадағалауда ұстау;
Қазақстан тарихын жаңадан жазу барысында қазақ еліне ислам дінінің таралуына кең көлемді түрде тоқталып, жастардың санасында дәстүрлі діни түсініктің маңызды орын алғандығын көрсете білуге мән беру;
Діни ахуалды сараптайтын, дәстүрлі сүнниттік-ханафиттік бағыттағы діни түсініктің қалыптасуының негізгі тетіктерін белгілеп, сол салада сарапшы мамандар дайындап, дін саласындағы мамандардың біліктілігін арттыратын арнайы зерттеу институтын ашып, шет елдерден ханафи мәзһабы бойынша білікті ғалымдарды тарту;
Мектептер мен универститеттерде оқытылатын дінтану сабақтарын ұлттық мүддеге сай, дәстүрлі діни түсінігіміздің негізінде жүргізілуін қамтамасыз етіп, ерекше бақылау;
Діни тұтастық пен тыныштыққа қауіп төндіретін, уаххабизм мен салафизмді уағыздайтын интернет сайттарды шұғыл түрде жабудың механизмдерін тауып, жүзеге асыру;
ҚМДБ-ның қоғамдағы беделін көтеретін шараларды тұрақты түрде өткізу және ол жердегі мамандардың біліктілігін артыру мақсатында қолғабыс жасау;
«Нұр-Мүбарак» Египет ислам мәдениеті университетінің ғылыми әлеуетін арттырудың шараларын қолға алу;
БАҚ-тарда жат ағымдар мен діни экстремизмнің зияндылығын, оны қолдаушылардың артында тұрған күштердің мақсаттарының діни емес, саяси бағытта екенін дәлелдейтін арнайы бейне көрсетілімдерді көптеп жариялаумен қатар, діни-танымдық әрі ағартушылық материалдарды да жариялауды қолға алу.
– Сөз соңында діни тұтастықты сақтауда, жастар арасында діни ахуалдың күрделілігін шешу жолында қандай қадамдар жасаған жөн?
– Мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды ету жолында әлеуметтік, саяси-экономикалық факторлар ғана шешуші рөл атқарып қоймайды. Қазақстан халқының рухани һәм діни түсінігінің біртұтастығы да аса маңызды саналады. Осы тұрғыда ұлттық болмысымызға нұқсан келтірмейтін дәстүрлі діни сүнниттік-ханафи мектебіміздің даму тарихы, ғылыми негіздері, өміршеңдігін қамтамасыз еткен ұстанымдары мен қазіргі кезеңде оны дамытып, жүйелеудің бағыт-бағдарын айқындау кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан да Қазақстан қоғамында діни тұтастықты қалыптастыру жолында ханафи мәзһабын дамытудың ғылыми әрі идеологиялық негіздері мен оны орнықтыру стратегиясын жасау қажет. Жинақталған ғылыми мәліметтер негізінде Қазақстан Республикасының рухани біртұтастығын сақтау, сондай-ақ, қоғамдық бірізділікті қамтасыз ету жолында маңызды рөл атқаратынын тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде талдап, пайымдау арқылы іргелі ғылыми еңбектер жазу мемлекет тарапынан тікелей қолға алынып, мамандар жұмылдырылуы тиіс. Сонымен қатар халықаралық конференциялар өткізіп, салмақты ғылыми-сараптамалық баяндамалардың жасалуына мән беру қажет.Алайда, айтылған ойлар тек конференцияларда талқылынып, БАҚ беттерінде ғана қалып қоймай, мәліметтердің бәрі тиісті мәлімет орталықтарында сараланып, талданып, қорытынды шығарылуы тиіс.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «Біз тегіміз – түрік, дініміз – Ислам екенін ұмтпауымыз керек» деген ұстанымды жетекшілікке ала отырып, ата-бабаларымыз ежелден қабылдаған Ислам дінін, соның ішінде ханафи-матуриди мазхабын, тариқатта бүкіл түркі жұртының мұсылман дінін қабылдауында мол еңбек сіңірген Йасауи жолын, қазақ хандығы кезеңінде қоғамның қамын күйттеген хандар мен билердің, ел мүддесін қорғап, жырларына тиек еткен ақын-жыраулардың, бертін келе Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, Ж. Көпеев, Ғұмар Қараш, ат-Тарази, Ж. Аймауытов, А., Байтұрсынұлы, С. Ғылмани т.б. секілді қазақ зиялылыры мен дін қайраткерлерінің діни-ағартушылық көзқарастарын, қоғамның діни өміріне қосқан үлестерін концептуалды түрде дамыту қажет. Сонда ғана қазіргі діни ренессанс кең белең алып жатқан әлемдік өркениеттің көшіне мұсылман қазақ елі ретінде қосылып, тарих сахнасында өзіндік орнымызды ала аламыз.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ
– Алау Шайхымұлы, статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елімізде жастар халық санының шамамен 30 пайызын құрайды. Бір сөзіңізде осы жастарға арналған рухани-тәрбиелік діни бағдарлама қажет екендігін айтыпсыз. Осы жөнінде кеңінен айтып берсеңіз…
– Жалпы, жастар арасында дінге деген қызығушылық көбейіп келеді. Менің айтқым келгені, мемлекетімізде жастарға арналған «Ауыл жастары», «Дипломмен – ауылға!», «Жастар – Отанға», «Жастар тәжірибесі» секілді түрлі бағдарламалардың қолға аланып жатқаны белгілі. Міне, осындай бағдарламалардың қатарында діни-рухани тәлім-тәрбиелік мәні бар кешенді бағдарламаны қолға алу да кезек күттірмейтін мәселелердің біріне айналуы қажет.
Өйткені, Қазақстан қоғамындағы қазіргі діни ахуалдың түйткілді мәселелерін тереңірек зерттеудің мән-маңызы зор. Еліміздің қоғамдық өмірін қамтыған рухани жаңғыру мен жаңару процесі ғаламдану жағдайында діни ахуалдың бағыты тәуелсіздік талаптарына сай жаңа ғылыми ізденістердің нақты нәтижелерге бағдарлану міндеттерін алға тартады.
Кеңестік идеологияның тоқырауы нәтижесінде қалыптасқан діни-рухани саладағы бос кеңістіктің орнын толтыру мақсатында шет елдерден түрлі діни топтардың елімізге келіп, өз діни-идеологиялық ұстанымдарын еш кедергісіз уағыздай бастады. Осының салдарынан конфессиялық айырмашылықтар негізінде ел бірлігіне сызат түсіретін оғаш жағдайлар белең алды. Осылардың ішінде еліміздің дәстүрлі діни түсінігіне жат, кері ислами ағымдардың қызметтері де мейлінше белсенділікке ие бола бастады. Нәтижесінде, Қазақстан аймағында әр түрлі діни ерекшеліктерге негізделген бөлінушілік пен қоғамға ықпал ету ауқымы да өсе түсті. Ал, соңғы жылдары қоғамымызды дүр сілкіндерген террорлық актілер мен кешегі Сирияға аттанған жастар қоғам тыныштығы мен тұрақтылығына қатер төндіруде.
– Таным-түсінігі мен әдіс-тәсілдері жағынан бір-бірінен ерекшеленген дәстүрлі емес ислами ағымдардың белсенді әрекеттері қоғам үшін қаншалықты қауіпті?
– Бұл өз кезегінде түрлі топтардың бір-бірін адасушылықпен кіналауы, исламның саясилануы мен түрлі діни топтардың радикалдық әрекетке баруына түрткі жасауда. Сонымен қатар, діни топтардың артында сыртқы геосаяси күштердің де ықпалы бар екендігі де сөзсіз. Орталық Азияның геосаяси жағдайының өзге елдерге тартымдылығы, бұл аймақтың Таяу Шығыс пен Ауғанстан секілді саяси тұрақсыз елдермен шекаралас орналасуы, радикалды діни топтардың қызметінің белсенділігі де қоғамның тұтастығына сызат түсіруде. Соңғы жылдары аталған елдерде террористік ұйымдардың көбісінің діни экстремизммен байланыстырылуы да өз кезегінде қазіргі таңда «діни терроризмнің» әлемдік деңгейде өскенін аңғартады.
Елдің саяси-әлеуметтік тұрақтылығының дамуы мен өркендеуінде әлемдік өркениетте және халқымыздың сан ғасырлық тарихында ең негізгі рухани мұрасы саналған діннің алатын орны ерекше. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары дінге еркіндік беріп, мемлекетіміздің дін мәселесінде ұстанған либералды саясаты өз кезегінде қазақ жерінде болмаған діни топтар мен түсініктердің көбейіп, тамыр жаюына себеп болды. Бір жағынан төл тарихымыз бен мәдениетімізге жат христиандық-протестанттық бағыттағы миссионерлердің, екінші жағынан радикалды-ислами ағымдардың белсенділігі күшейді. Мұның соңы аздаған жылдар ішінде діни ала-құлалық ел бірлігі мен тұтастығына қауіп төндіре бастады.
– Соңғы уақытта ислам дінін қаралау әрекеттері әлем баспасөзінің басты тақырыбына айналды. Мұндай саясаттың артында кімдер тұр?
– Әлем жұртшылығының назары қазіргі таңда мұсылман елдеріндегі оқиғаларға ауып, ислам діні көп жағдайларды экстремизм және терроризм секілді жағымсыз, исламның негізгі рухына жат терминдермен қатар аталып, әлемдік деңгейдегі қоғамдық санада исламға қарсы жиреніш туындауда. 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан бері батыста жүргізіліп жатқан кең көлемді қоғам санасын монипулациялау нәтижесінде қазіргі кезде исламға оң қабақ танытпайтындардың саны 50 пайызға жақындап қалған. Бұл өз кезегінде жаһандық басқаруды қолында ұстағысы келетін күштердің ұзақ мерзімдік стратегиясының жеміс бергендігін көрсетеді. Осы жағдайлар қоғамдағы миссионерлік әрекеттерді тасада қалдырып, жұртшылық назарын арнайы, жасырын күштер тарапынан басқарылып отырған «исламдық» топтардың іс-әркеттеріне аударып жіберді. Қазақ жұртын толықтай евангелизациялауды көздеген миссионерлік ұйымдар үшін бұл өте қолайлы жағдай жасап беруде. Миссионерлік әрекеттердің ел бірлігіне қаншалықты қауіпті екеніне Африка және Оңтүстік Кореяның христиандануы жақсы үлгі бола алады. Мәселен, 1900 жылдардың басында Африка халқының 7% христиандықты қабылдаса, 100 жылдың ішінде бұл көрсеткіш 55 % жеткен. Папуа-Жаңа Гвинея секілді елдерде бұл көрсеткіш 11-ден 95 % жеткен[1]. Ал Оңтүстік Кореяда ХХ ғасырдың екінші жартысында протестанттардың евангелизациялау саясатының нәтижесінде сан ғасырлар бойы буддизм мен дәстүрлі культтерді ұстанып келген кәріс халқының 30 пайызы христиандыққа өтіп кеткен. Өкінішке қарай, біз бұл мәселенің діни тұтастығымыз үшін қаншалықты қатерлі екенін естен шығарып алғандаймыз.
– Енді не істеуіміз керек?
–Әрине, бұл исламның атын жамылып, өз саяси-идеологиялық пиғылдарын жүзеге асырғысы келетін топтардың әрекеттерін елемеу керек дегенге келмейді. Ел зиялылары мен дін мамандары шынайы діни құндылықтар мен дінді құрал еткен діни әрекеттердің ара-жігін ажыратып беріп, ұдайы ағартушылық шараларын жүргізуі қажет.
Еліміздегі демократиялық принциптерді базбір кереғар, радикалды діни топтар өз мүддесіне шебер пайдалануда. Діни ағымдардың қауіптілігін бажайлайтын тәжірибенің аздығы және дін мамандарының тапшылығы да мәселені күрделендіруде. «Салафиттік» бағыттағы діни ағымдардың зияндығы айтылған күннің өзінде тиісті шаралардың қолға алынбауы тіпті уаххабилік бүліктің зияндығын айту «қоғамда діни алауыздыққа себеп болады» деген бүркемелі ұстаныммен жылы жабылып кетуде. Онымен қоймай «салафиттерді» «байсалды» және «радикалды» деп жіктеп, «байсалдыларын» зиянсыз деп, қоғамда кең таралуына көз жұма қарауымыз, діни жағдайды одан сайын күрделендіре түсуде.
Қазіргі таңда алыс-жақын шет елдерде діни ерекшеліктерді алға тарта отырып, қақтығыстар орын алуда. Бұл өз кезегінде қоғамдағы дін мен діни сананың қалыптасуының қаншалықты деңгейде екенін көрсетеді. Осы орайда көптеген елдер өз тарихи қалыптасу ерекшеліктеріне қарай зайырлылық ұстанымын сақтай отырып, мемлекет пен дін арасындағы қатынастарын реттеуде. Батыс елдері бұл тұрғыдан елеулі тәжірибеге ие болса, кеңестік кезеңде атеистік идеология үстемдік еткен бұрынғы КСРО-нан егемендігін алып бөлініп шыққан елдерде бұл үрдіс біркелкі емес. Сондықтан да өз ұлттығымыз бен тарихи қалыптасу ерекшелігімізді сақтай отырып, діни-рухани салада прогрессивті қадамдар жасау күн тәртібіндегі келелі мәселелердің бірі болып табылады.
Елімізде діни негіздегі түрлі оқиғалар орын алғанға дейін мемлекетіміз елде өткізіліп жатқан іс-шаралардың, экономикалық тұрақтылық пен тұрмыстық-әлеуметтік жағдайдың жоғарылығының діни радикализм мен экстремизмге жол бермейтіндігін атап келді. Сонымен қатар, мәселенің күн өткен сайын ушығып бара жатқандығын, бұған қарсы мемлекеттік деңгейде бірлескен іс-шараларды өткізу қажеттігін тілге тиек еткен мамандар да болды. «Қазақстан тарихы мен мәдениетіндегі ерекше орнына» қатысты дәстүрлі Әбу Ханифа мазхабының жағдайын қарастыру мәселесіне назар аударып, ҚМДБ-ның қызметтерін мемлекеттік деңгейде көтеру қажеттігін атап өтілді.
– Осы ретте еліміздің зайырлылық принциптеріне залал келтірмей, дін мен мемлекет аралық қатынастарды реттеу ең өзекті мәселенің біріне айналды. Нақты қандай жұмыстар атқарылуда?
– Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылғы Жолдауында дін мәселесінің қоғамымызда қаншалықты өткір тұрғандығын айта келе: «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мазһабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабаларымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дәстүрді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал. Қазір кейбір сыртқы күштер жастарымызды ислам дінінің хақ жолынан адастырып, теріс бағытқа тартуға тырысуда. Мұндай ұлттық табиғатымызға жат келеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек. Біз мұсылман үмбетінің бір бөлігі екенімізді мақтан тұтамыз. Ол – біздің дәстүріміз. Бірақ бізде зайырлы қоғамның дәстүрлері де бар екенін, Қазақстан зайырлы мемлекет екенін ұмытпауымыз керек» деп, діни ұстанымымыздың қай бағытта жүргізілуі тиіс екендігінің астын сызып тұрып белгілеп берген болатын.
Келесі бір сөзінде «Біздің Конституция сенім бостандығына кепілдік береді, бұл – факт. Бірақ, өздеріңіз білетіндей, шексіз еркіндік деген болмайды. Ол дегеніміз – хаос Біз елдің дәстүрлері мен мәдени нормаларына сәйкес келетін діни сана қалыптастыруымыз керек» деп ғасырлар бойы осы ханафи мәзһабы мұрасы незінде қалыптасып, қанымызға сіңген діни түсінігіміздің маңыздылығын да атап өткен еді.
Бұл кеш те болса Қазақстанда күн өткен сайын күрделеніп келе жатқан діни мәселені оң шешу жолында жасалған маңызды қадам. Өйткені, қазақ елінің діни санасының қалыптасуында сүнниттік ханафи мәзһабы ғалымдарының сіңірген еңбегі зор. Қазақ халқы – Ислам дінін қабылдап қана қоймай, Ислам өркениетіне өзіндік үлесін қоса білген, мәдени мұрасының тамырлары тереңде жатқан халық. Осы мәселені біз өзіміздің діни «ішкі» сүзгі ретінде қалыптастыруымыз міндет. Онсыз біз сырттан келіп, еліміздің тұтастығын бұзғысы келетін жат ағымдарға қарсы тұра алмаймыз.
– Өкінішке қарай, мұны көпшілік біле бермейді ғой…
– Дұрыс айтасыз, әсіресе, шет елдерде жартылай сауаттанып келген кейбір жастар имандылыққа қарқынды түрде бет бұрып келе жатқан момын хақымызды бүлікке бастап, ата-бабалырымыз мүлдем жатсынбастан ғасырлар бойы ұстанып келген, ғылыми негізде қалыптасқан осы бағыттағы түсінігімізді адасушылықпен кіналап, жастарымызды өз саптарына қосуға жанталасып жатқаны өкінішті құбылыс.
Негізінен ханафи мәзһабының ислам өркениетінде ерекше орны бар. Ханафи мәзһабын әлемде 90 пайызды құрайтын сүнниттік бағыттың 50 пайызға жуығы ұстанады. Атап айтар болсақ, Түркия, Балқан елдері, Босния-Герцоговиня, Украина, Қырым, Әзірбайжан, Кафказ, Орал, Сібір және Орталық Азия, Қытай, Манчжурия, Жапония, Ауғаныстан, Хорасан, Тайланд, Үндістан, Пәкістан секілді елдерде ханафи мәзһабы кең тараған. Йемен, Хижаз, Мысыр, Палестина, Алжир мен Туниста ханафилар аз, ал Эфиопия, Сирия мен Иракта айтарлықтай күшке ие.
Басқа мәзһаб имамдарымен салыстырғанда адам факторына ерекше мән берген, адами құндылықтарды мүмкіндігінше барынша қорғауға тырысқан Имам Ағзам Әбу Ханифа еді. Бұны мұсылман әрі мұсылман емес көптеген зерттеушілер мойындаған. Әр түрлі мәселелерге қатысты оның шығарған үкімдеріне назар салған кезде күмәнді жағдайларда жаза беруден мүмкіндігінше сақтанып, адамдарды қорғайтын үкімдер шығарғанын және мұсылман емес адамдардың құқығын мейлінше қорғауға тырысқанын көреміз. Бұл – қазіргі таңдағы зайырлылықты ту еткен мұсылман және өзге де елдер үшін үлгі боларлық өмірлік ұстаным.
Адамдар үшін жеңіл жағын және оларға пайдасы тиетін істерді таңдау ұстыны ханафи мәзһабының негізгі ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Бұны да өз ойларынан емес, діни негіздерге сүйене отырып шешеді. Өйткені, Құран кәрімде «Аллаһ тағала сендерге қиындық емес, жеңілдікті қалайды» («Бақара» сүресі, 185-аят) делінсе, Пайғамбарымыз хадистерінің бірінде «Дініңіздің жақсысы − жеңіл келгені» деген. Бұл, жалпы, ханафи мәзһабында «Истихсан» әдісі ретінде үкім шығаруда негізгі дәлелдердің бірі саналған.
Ханафи мәзһабының өзге мәзһабтардан ең негізгі айырмашылықтарының бірі – шариғат дәлелдерінің қатарына әдет-ғұрыпты да қосуы. Әдет-ғұрып діни үкім шығару, яки, пәтуа беру тұрғысынан мұсылман құқығының қайнар көздерінің бірі болып табылады. Әдет-ғұрыпқа мән беріп, оны негізге алу – Ислам құқығының динамизмін, барлық уақытта жергілікті халықтың дүниетанымына сай келетін кеңдігін көрсететін бірден-бір ерекшелігі.
Ислам құқығының негізгі ұстанымдарының бірі саналған «Уақыт талабына, яғни, заманның өзгеруіне байланысты үкім де өзгереді» дейтін ережесі Исламның алғашқы кезеңдерінде-ақ қолданысқа енген болатын. Әбу Ханифа мен шәкірттерінің Ислам аймағының кеңеюі нәтижесінде қоғамдық құрылымы бөлек, басқа мәдениет өкілдеріне қарағанда орталыққа жақын аймақта өмір сүргендіктен, мұндай өзгерістерге көбірек куә болғаны белгілі. Берген үкімдері мен хадистерді талдауда осы мәселеге айрықша назар аударғаны байқалады.
Ханафи фиқһы – аят-хадистер негізінде жүйелі ойлаудың үлгісі, адам баласының сенім, ғибадат, ахлақ, жан-дүниесі мен сыртқы көрінісі арасында тепе-теңдікті негізге алған, уақыт өте келе бір жүйеге түсіп үлкен мектепке айналған, әлемнің түкпір-түкпіріне тараған, төзімділікті насихаттайтын даңғыл жол.
– Әрине, діни экстремизм тек елімізді ғана емес, әлемді толғандырып отырған құбылыс. Оның сыртқы әсеріне жаһандық коньюктураның ықпалы бар екенін білеміз. Ал, ішкі әсерін қалай талдап бересіз?
– Біріншіден, діни сауатсыздық салдарынан қалыптасқан діни иммунитеттің әлсіздігі. Мұны ұлттық мүддеге негізделген идологиялық базамыздың әлсіздігінің көрінісі деп те бағалауға болады. Иммунитетті қалыптастыру үшін біртұтас діни түсініктің түзілуі шарт. Осы әлсіздіктің әсерімен жастарымыз соқыр сенімге бой алдырып фанатизмге, оның түбі радикализм мен экстремизмге апаруда.
Екіншіден, дін саласындағы мамандардың жетіспеушілігінен шет елдік жат ағымдардың діни түсініктерінің қателіктеріне қауқарлы қарекеттің болмауы.
Үшіншіден, діни құбылыстарға тиісті деңгейде мемлекеттің көңіл бөлмей, тым еркін түрде әрекет етулеріне мүмкіндік беруі. Ғаламтор беттерінде дәстүрлі діни түсінігімізді мансұқтауға бағытталған сайттардың емін-еркін жұмыс істеуі, араб тілдерінен аударылып таратылып жатқан кітаптар жастарды өз ұлтынан, діни түсінігінен мемлекетінен жырақтауға алып баруда.
Келесі – діни топтардың материалдық мүмкіндіктері мен жоспарлы түрде әрекет етулері. Қазіргі таңда радикалды діни топтардың жетегіне қосылғандардың қатарында әл-ауқаты өте жоғары деңгейдегі адамдар, ақындар, спортшылар, өнер адамдары тіпті кримминалдық топ мүшелері де бар.
Сонымен қатар, жастар арасындағы жұмыссыздық пен қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік (жемқорлық, мемлекеттік қаражатты талан-таражаға салу мен құқық қорғау саласындағы әділетсіздік). өз кезегінде қоғамдағы наразы топтардың діни арбауға шалдығуына жол ашуда.
– Осы мәселені шешуде қандай ұсыныстарыңыз бар?
– Мемлекеттік деңгейде 2015-2020 жылдар аралығына арналған арнайы исламды, соның ішінде ханафи мәзһабын дамыту стратегиясын бекітіп, оның орындалуын қатаң қадағалауда ұстау;
Қазақстан тарихын жаңадан жазу барысында қазақ еліне ислам дінінің таралуына кең көлемді түрде тоқталып, жастардың санасында дәстүрлі діни түсініктің маңызды орын алғандығын көрсете білуге мән беру;
Діни ахуалды сараптайтын, дәстүрлі сүнниттік-ханафиттік бағыттағы діни түсініктің қалыптасуының негізгі тетіктерін белгілеп, сол салада сарапшы мамандар дайындап, дін саласындағы мамандардың біліктілігін арттыратын арнайы зерттеу институтын ашып, шет елдерден ханафи мәзһабы бойынша білікті ғалымдарды тарту;
Мектептер мен универститеттерде оқытылатын дінтану сабақтарын ұлттық мүддеге сай, дәстүрлі діни түсінігіміздің негізінде жүргізілуін қамтамасыз етіп, ерекше бақылау;
Діни тұтастық пен тыныштыққа қауіп төндіретін, уаххабизм мен салафизмді уағыздайтын интернет сайттарды шұғыл түрде жабудың механизмдерін тауып, жүзеге асыру;
ҚМДБ-ның қоғамдағы беделін көтеретін шараларды тұрақты түрде өткізу және ол жердегі мамандардың біліктілігін артыру мақсатында қолғабыс жасау;
«Нұр-Мүбарак» Египет ислам мәдениеті университетінің ғылыми әлеуетін арттырудың шараларын қолға алу;
БАҚ-тарда жат ағымдар мен діни экстремизмнің зияндылығын, оны қолдаушылардың артында тұрған күштердің мақсаттарының діни емес, саяси бағытта екенін дәлелдейтін арнайы бейне көрсетілімдерді көптеп жариялаумен қатар, діни-танымдық әрі ағартушылық материалдарды да жариялауды қолға алу.
– Сөз соңында діни тұтастықты сақтауда, жастар арасында діни ахуалдың күрделілігін шешу жолында қандай қадамдар жасаған жөн?
– Мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды ету жолында әлеуметтік, саяси-экономикалық факторлар ғана шешуші рөл атқарып қоймайды. Қазақстан халқының рухани һәм діни түсінігінің біртұтастығы да аса маңызды саналады. Осы тұрғыда ұлттық болмысымызға нұқсан келтірмейтін дәстүрлі діни сүнниттік-ханафи мектебіміздің даму тарихы, ғылыми негіздері, өміршеңдігін қамтамасыз еткен ұстанымдары мен қазіргі кезеңде оны дамытып, жүйелеудің бағыт-бағдарын айқындау кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан да Қазақстан қоғамында діни тұтастықты қалыптастыру жолында ханафи мәзһабын дамытудың ғылыми әрі идеологиялық негіздері мен оны орнықтыру стратегиясын жасау қажет. Жинақталған ғылыми мәліметтер негізінде Қазақстан Республикасының рухани біртұтастығын сақтау, сондай-ақ, қоғамдық бірізділікті қамтасыз ету жолында маңызды рөл атқаратынын тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде талдап, пайымдау арқылы іргелі ғылыми еңбектер жазу мемлекет тарапынан тікелей қолға алынып, мамандар жұмылдырылуы тиіс. Сонымен қатар халықаралық конференциялар өткізіп, салмақты ғылыми-сараптамалық баяндамалардың жасалуына мән беру қажет.Алайда, айтылған ойлар тек конференцияларда талқылынып, БАҚ беттерінде ғана қалып қоймай, мәліметтердің бәрі тиісті мәлімет орталықтарында сараланып, талданып, қорытынды шығарылуы тиіс.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «Біз тегіміз – түрік, дініміз – Ислам екенін ұмтпауымыз керек» деген ұстанымды жетекшілікке ала отырып, ата-бабаларымыз ежелден қабылдаған Ислам дінін, соның ішінде ханафи-матуриди мазхабын, тариқатта бүкіл түркі жұртының мұсылман дінін қабылдауында мол еңбек сіңірген Йасауи жолын, қазақ хандығы кезеңінде қоғамның қамын күйттеген хандар мен билердің, ел мүддесін қорғап, жырларына тиек еткен ақын-жыраулардың, бертін келе Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, Ж. Көпеев, Ғұмар Қараш, ат-Тарази, Ж. Аймауытов, А., Байтұрсынұлы, С. Ғылмани т.б. секілді қазақ зиялылыры мен дін қайраткерлерінің діни-ағартушылық көзқарастарын, қоғамның діни өміріне қосқан үлестерін концептуалды түрде дамыту қажет. Сонда ғана қазіргі діни ренессанс кең белең алып жатқан әлемдік өркениеттің көшіне мұсылман қазақ елі ретінде қосылып, тарих сахнасында өзіндік орнымызды ала аламыз.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ
