– Алау Шайхымұлы, алдымен ислам дінінің ең негізгі ерекшелігіне тоқталсаңыз…
–Ислам дінінің адам өмірі үшін маңызды болып табылатын иман, құлшылық және мінез құлыққа қатысты әкелген жүйесі мен асыл құндылықтары күллі адамзатқа ортақ болуымен ерекшеленеді. Ислам дінінің ең негізгі ерекшелігі – адамзат санасына ортақ, діни әрі дүниелік тұрмыс тіршілікте аса маңызды саналатын дұрыс таухид, яғни бір құдайлық түсінікті қалыптастырып, орнықтыру. Ислам діні бойынша алғашқы Адам пайғамбардан соңғы Пайғамбар Мұхаммед Мұстафаға (с.а.с.) келген дін осы таухид діні. Сондықтан, ислам дінінде таухидке қайшы келетін ширк, Аллаға серік қосу деген түсінікке орын жоқ.
– Байқап отырсақ, әлеуметтік желілерде, осы ширк терминін жиі қолданатындар көп екен. Әрине, оны айтып отырған белгілі дінтанушылар немесе осы саланың арнаулы мамандары емес, керісінше қарапайым адамдар. Бұл ретте “ширк”, “бидғат” терминдерінің жаппай бұқаралық сипатқа ие болуының себебі неде?
– Жалпы, араб тіліндегі ширк сөзі – серік қосу деген мағынаны білдіреді және таухид сөзінің онтонимі болып табылады. Ширк Жаратқан хақ тағаланың сипаттарын өзге болмыстарға, жаратылыстарға таңу мен қатар тәңірлік сипаттарды өзге болмыстарға тиесілі деп қабылдап, оған құлшылық жасауды білдіреді. Серік қосудың ауыр һәм тәубе етпеген жағдайда кешірілмес күнә екендігі Құран аяттары мен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистерінде нақты айтылған. Сондықтан, ислам ғалымдары да осы ширк ұғымына ерекше тоқталып, оны түрлі категорияларға бөліп қарастырған. Алайда ХVIII ғасырда пайда болған уаххабилік қозғалыстың нәтижесінде «ширк», «бидғат» секілді терминдердің аясы мүлдем кеңейіп, мұсылман болып табылатын Пайғамбар үмбетіне қарсы қолданылып, мұсылман қанын төгуге алып барды. Міне, осы түсінік қазіргі таңда сыртқы күштердің ықпалымен арнайы қару ретінде қолданылып, мұсылман үмбетінің арасына бүлік салуда.
– Өзіңіз айтып отырғандай, сонда бұл сөзді қару етіп қолданып отырған азаматтарымыз діни білімді қайдан игерген?
– Өкінішке қарай, шет елдерден (әсіресе, Сауд Арабиясынан) оқып келген немесе сол жақта оқып келгендердің уағыз-насихаттарынан нәр алып жүрген шала сауатты азаматтарымыз. Олар «тек солардың айтқандары ғана дұрыс, қазақ халқы Аллаға серік қосады, олар нағыз ислам дінін ұстанбайды, ислам қазақ даласында бұрын-соңды дұрыс таралмаған, нағыз ислам 91 жылдан бастап келе бастады» деген секілді қате пікірдің шырмауына түсіп, елдігімізге, діни тұтастығымызға өте үлкен қауіп төндіретін уаххабистердің көтерген «исламды ширк және бидғаттардан тазарту» ұранына қосылып, дәстүріміз бен діни түсінігімізді мансұқтап, дін мен әдет-ғұрыпты ажырата алмай, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннеттін дұрыс түсінбеудің нәтижесінде ислам дінінің негізгі табиғатына жат қылықтарға бой алдырып, ислам дінін тек қана арабтану деп түсініп, жағымсыз бейнеде көрсетуде.
– Өз тарихымыз бен мәденитімізді дұрыс түсінбей жүрген мұндай азаматтарға, мүмкін солар түсінетін деңгейде, яғни, тек Құран мен хадистен бөлек, сан мың жылдан жалғасып келе жатқан әдет-ғұрыптарымыздың өміршеңдігін, тарихи орнын діни-ақидалық тұрғыдан айтқан жөн шығар?
– Ислам дінінің ғұмырлық өлшемдері кез-келген уақыт пен заманға, кез келген ұлт пен ұлыстардың өмір тіршілігіне сай келетіндіктен оны араб емес өзге көптеген ұлттар қабылдап, өмірлік дәстүріне айналдырып, ислам мәдениетінің дамуы мен өркендеуіне үлестерін қосқан.
Әрине, бұл ұлы көштен сонау сегізінші ғасырдан бастап ислам дінін қабылдаған мұсылман қазақ еліміз де өз нәсібін алып, ислам өркениетіне өзіндік үлесін қосқандығын мамандарымыз жазып та, айтып та жүр. Бұған күмән келтірудің өзі – төл тархымызды, мәдениетімізді білмеушілік.
Дінді келте түсінген кейбір діндарлар ислам шариғатының дәлелдері тек қана Құран аяттары мен пайғамбар хадистеріне негізделуі керек деп ойлайды. Алайда ислам шариғатында Құран-хадистермен қатар өзге де дәлелдер негізге алынады. Ислам шариғатының өміршеңдігін қамтамасыз еткен ең маңызды факторлардың бірі, кез келген халықтың ерекшеліктерін ескерген әдет-ғұрыпты діни дәлелдердің қатарына қосуында. Сондықтан, қысқаша ғана осы әдет-ғұрып мәселесіне тоқтала кетейін.
Құран мен сүннетке жіті назар аударғанда, шариғаттың құқықтық нормалар бекітуде қоғамдық-әлеуметтік ерекшеліктерді назарға алғандығы, түбегейлі өзгерістерді бірден емес сатылай, бірте-бірте өзгерту әдісін қолданғандығы, халықтың аят-хадиске қайшы келмейтін дәстүрлерінің жалғасын тапқандығы байқалады. Пайғамбарымыздың (саллаллаһуаләйһи уә сәлләм) осындай ұстанымдарын негізге алған фақиһтар кейбір мәселелерге қатысты үкім берерде халықтың әдет-ғұрпына мән берген.
Ислам шариғатында да үкім шығаруда әдет-ғұрыпқа назар аудару мәселесіне ерекше мән беріліп, құқық методологиясына қатысты кітаптарда жан-жақты қарастырылып, талқыға салынған. Мұсылман құқықтанушылары әдет және ғұрып сөздерін тілдік және шариғаттағы мағынасына тоқтала отырып, құқықтық негізде зерттеген. Ерте кезеңдегі шығармалармен қатар жалпы фиқһ кітаптарына назар аударғанда Исламның негізгі ұстындарына қайшы келмейтін әдет-ғұрыптың құқықтық нормалар белгілеуде маңызды рөл ойнағаны байқалады. Тіпті ахад хабарларға (Ахад хадис – бір, екі немесе одан да көп адамдар риуаят еткен, бірақ риуаятшыларының саны мәшһүр хадистің дәрежесіне жетпеген хадис. Ахад хадистің Пайғамбарымыздың тікелей өзінен басталатын тізбек байланысында сәл де болса күмән бар Міне, сондықтан Ислам ғұламалары ахад хадиске «Тізбек бар, бірақ, күмәнді» деп қараған. Мүжтәхид ғалымдардан мұндай хадистерді дәлел ретінде санамағандар да кездескен) қайшы келген жағдайда қайсысын таңдау қажет екендігі мәселесі алғашқы мужтахид ғалымдар кезеңінен бастап қызу талқыға салынған. Мазмұндық тұрғыдан ижтихадқа емес, пайғамбарымыздың көзін көрген сахабалардан келіп жеткен хабарларға сүйенгендіктен Мәдина халқының үйреншікті әдеттерін таңдау қажеттігі мәселесін ханафимәзһабының негізін қалаушылардың бірі, Әбу Ханифаның шәкірті Әбу Юсуф және басқа ғалымдар да қабылдаған.
Сонымен қатар, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) исламнан бұрын да болған кейбір құқықтық мәселелерге өзгеріс жасап, кейбірін сол күйі қалдыруы мұны қуаттайды. Мұны хадис ілімінде тақрири сүннет деп атаған. Тақрири сүннет дегеніміз сахабалардың кейбір іс-әрекеттеріне пайғамбарымыздың қарсылық танытпауы, яғни құптаған іс-амалдары. Бұл өз кезегінде әдет-ғұрыптың шариғат нормаларына негіз болатындығын көрсетеді. Өйткені тақрири сүннет – арабтардың исламға дейін күнделікті өмірлерінде қолдана келген әдеттерінің көрінісі. Мысалы бұл сауда-саттық, жалға беру, тұтқын алу, несиеге зат сату, ерлі-зайыптылардың бір-біріне лайықтығы, құн төлеу т.с.с. мәселелерде көрініс тапқан. Ал шариғат бұлардың ішінде пайыздық өсім алу, құмар ойындары, қыз баласын тірідей көму, әйелдерге мұрагелік құқын танымау т.б. секілді жаман әдеттерге тыйым салғандығы белгілі.
Сонымен қатар, әдет-ғұрыпты негізге алу алғашқы халифалар кезеңінде де жалғасын тапқан. Мужтахид имамдар кезеңінде олар өмір сүрген аймақтың әдет-ғұрыптары құқықтық нормаға негіз ретінде қабылданған
Мұсылман ғалымдары ғұрыптарды«ғұрып амали» яғни іс–әрекеттік ғұрып, сөзге байланысты болғанын «ғұрып қаули» яғни сөздік ғұрып деп атаған. Қолданыс аясына қарай жалпы ғұрып және жекелеген ғұрып деп те бөлінеді. Халықтың қажеттіліктерін өтеу мақсатында киім-кешек, көрпе-төсек, құрал-саймандар өндіру, сатушының қолында жоқ нәрсеге тапсырыс беру арқылы сауда жасасу, өлім-жітімге қатысты жоралғылар және оған жиналған жұртты мейрамханаларда күту, некелесу барысындағы рәсімдер секілді көптеген халықтар немесе дүйім бір елдің өмірінде қалыптасып, уақыт өтумен өзгеріске ұшырай қоймаған ғұрыптар жалпылама деп танылады. Ал, белгілі бір қоғамда не ортада ғана орын алып заманның өзгеруімен жаңғырып отыратын ғұрыптар жекелеген ғұрыптар болып саналады. Жалпы, ғұрып ижмаға тең дәрежеде қабылданып, құқықтық тұрғыдан дәлелге саналса, жекелеген ғұрып мәселесінде ғалымдардың көзқарастары әр түрлі. Соңғы кезең ханафи ғалымдарынан Ибн Абидин жекелеген әдет-ғұрыптың құқықтық норманы белгілуде негізге алынатындығы көзқарасының ханафи мәзһабының Бәлх мектебіне тән екендігін айта отырып, оған қатысты көптеген мысалдар келтірген. Мұндай әдеттер белгілі аймақ адамдарының арасында тарағандықтан сол аймақ үшін ғана дәлелге саналады. Сонымен қатар ғұрып ислам құқығында шариғи тұрғыда жүгінуге жарамдылығы жағынан дұрыс және бұрыс деп екі категорияға бөлінеді.
Шариғат негіздеріне қайшы келмей, арамды адал, адалды арам қылмай, адамдар арасында әдетке айналған ғұрып сахихяғни дұрыс ғұрып деп аталады. Оған ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы, әйелдер мен бала-шағаға мал-дүние жарату, кедейлерді тамақтандыру, көршілермен байланыс, шариғатта тыйым келмеген өзара қаржылық қатынас, киім үлгісі, өсиет қалдыру, шариғатта арнайы нұсқау айтылмаған күнә мен тәртіпсіздік үшін «тағзир» (сөгіс) деп аталатын жазалау түрін белгілеу және т.б. секілді ғұрыптар жатады.
Ал, салт-дәстүрлердің бұрыс түрлеріне ислам жарлықтарына, оның үрдісіне және таза рухына қайшы келетін, ортада ішімдік ішу мен зинақорлықтың таралуы, құмар ойындармен әуестену және т.б. сияқты дінге, адамгершілікке жат барлық нәрселер жатады. Имам ән-Нәуәуи шариғатта үкімі нақты келмеген мәселелерде, салт-дәстүрге сүйену керек екендігін атап өткен.
Әдетте, мұсылмандардың ешқандай зияны жоқ үйреншікті әдеттеріне қарсы келу адамдарға қиындық туғызады. Алайда, Құран Кәрімде: «Дінде де сендерге ауырлық салмады» («Хажж» сүресі, 78-аят), – деген аят бар. Байқағанымыздай, мұсылман ғалымдарының Исламның қоғам өміріндегі жағдаяттарын назарға ала отырып, дін белгілеген негізгі қағидаларға жіті мән беріп, өз әдіснамаларына сай келетін әдет-ғұрыптарды құқықтық нормалар белгілеуде негіз етіп алған. Сондықтан да ислам дінін қабылдаған түрлі ұлт пен ұлыстар өз тілдері мен әдет ғұрыптарын сақтап қалған. Міне, бұл ислам дінінің құндылықтарының күллі адамзатқа ортақ екендігін білдіреді. Шындап келгенде, адамзаттың түрлі ұлт, ұлысқа бөлінуінің өзі – Жаратқанның қалауы. Бұл шындық Құран кәрімде: «Әй, адамдар! Сендерді бір еркек пен әйелден (Адам ата мен Хауа ана) жараттық. Бір-біріңді танып-білуілерің үшін сендерді ұлттар мен ұлыстар қылдық» – деген аятта («Хужурат» сүресі, 13-аят) ашық айтылған. Қандай да бір ұлтты екіншісінен түр-түсі ғана емес, тілі мен әдет-ғұрпы да ерекшелеп тұрады.
– Бұл мәселенің өзектілігін ғылыми түрде оқырмандарға кеңінен түсіндіріп өттіңіз. Салт-дәстүр демекші, келіннің сәлем салуын, үлкенге құрмет білдіруін, тіпті, домбыра тарту секілді керемет дәстүрімізді айыптап, Аллаға серік қосу деп бағалайтындардың таным-түсінігі дұрыс па?
–Қазіргі таңда кейбір «діндарлар» арасында «келіннің иіліп сәлем салуы ширк немесе ол харам» деген секілді пікірлер тарап, көптеген дау-дамайдың туындауына себеп болуда. Осының салдарынан дінді сырттан оқып келген, кейбірінің ұлты да бөлек білгіш сымақтардан үйреніп жүрген жастарымыз қазақтың салт-дәстүрлеріне үрке қарап «Дәстүрді діннен жоғары қоймайық, шынында да ертең ақыретте сәлем салу серік қосу болып қалса не істейсіңдер?» деген секілді білімсіз, ешбір дәлелге сүйенбеген пікірлерді алға тартып, діннің қамын жеп жүргендей алаңдаушылық білдіруде. Осыған орай ҚМДБ сайттарында арнайы пәтуа беріліп, шариғат ілімдерін оқып келген білімді азаматтарымыз дәлелдерімен жауаптар беріп жатса да, уаххабилік идеологияның жұқпалы індетіне шалдыққан кейбір жастарымыз сол баяғы сырттан келген елдің дәстүрін, тұрмыс-салтының мән-мағынасын түсінбейтін «интернет шейхтарынан» сұрауға құмбыл тартып тұрады.
Ең әуелі әуелі мына мәселені айта кетейік, иіліп сәлем салу әрекетінің өзі ақида мәселесі болмағандықтан, ол ширкке жатпайды. Өйткені, Құран кәрімде Адам атаға періштелердің сәжде жасағандығы, Жүсіп пайғамбар түсінде өзіне аспандағы он бір жұлдыз, күн мен айдың сәжде еткендігін көріп, кейіннен сол көрген түсі шындыққа айналып бауырларының сәждеге иіліп сәлем берулері адамның алдында сәжде жасаудың өзінің серік қосуға жатпайтындығын білдіреді. Егер иіліп сәлем салу ширкке жататын болса Алла тағала періштелеріне Адам атаға сәжде жасатпас еді. Сонымен қатар, Жүсіп пайғамбар да бауырларының өзіне сәжде жасап, иілулеріне рұқсат етпес еді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, барлық пайғамбарлардың діні таухид, бір ғана Құдайға илануды білдіретін сенім жүйесі болып табылатындықтан, ақидалық мәселелерде алдыңғы пайғамбарларда ширкке есептелмейтін нәрселер, біздің шариғатымызда ширкке айналмайды. Сондықтан бұл мәселе ақидаға емес, шариғаттың харам немесе халал бөліміне жатады.
– Өзіңіз білесіз, ислам шариғатында қандай да бір іс-әрекетті «харам» деу үшін оған бұлтартпас дәлел қажет емес пе? Ендеше, әлгі салт-дәстүрімізді харамға балайтындар, қандай дәлелге сүйеніп жүр?
– Біздің «сәләф» бауырларымыздың осы мәселеге қатысты келтіріп жүрген мына екі хадисіне зер салып қарар болсақ, оның кесімді, нақты дәлелге жатпайтынын көре аламыз:
1. Имам Тирмизи риуаят еткен мына бір хадис: «Бір кісі Пайғамбарымызға (с.а.у.): Бізден бір кісі өзінің бауырымен яки досымен ұшырасқанда оған (сәлем берген кезде) иіле ме? – деді. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Жоқ», – деді. Ал оны құшақтап, (бетінен) сүйеді ме? – деп тағы да сұрақ қойды. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Жоқ», – деді. Ал қолын алып амандаса ма?-деді. Пайғамбарымыз: «Иә», – деп жауап берді (Сунанут-Тирмизи, 2728-ші номерлі хадис, 5-том, 75-бет). Бұл жердегі хадистің сөздеріне зер салып қарар болсақ, иіліп сәлем беру харам деген нәтиже шықпайды. Өйткені, Пайғамбарымыз (с.а.с.) құшақтау және бетінен сүюге қатысты сұраққа да «жоқ» деп жауап берген. Сонымен қатар, бұл хадисті әлсіз деген ғалымдар да бар. Сондықтан мағынасы кесімді емес, түрлі жорамалға ашық, оның не үшін, қандай жағдайда айтылғанын да білмей жатып бір ғана хадиске сүйеніп қандайда да бір іске «харам» деп айтуға болмайды. Егер мәселені жан-жақты сараламай, бір-екі ғана негіздеп пәтуа беріле берсе онда «Сырттан келген адамға тұрып құрмет көрсету», «қабірлерді зиярат ету», «өлген адамның артынан жылау» және тағы басқа көптеген мәселелерде кейбір хадистерді ғана негізге алып, оның түпкі мәні мен мақсатына үңілмей бір жақты асығыс шешім шығарған боламыз. Алайда мұсылман ғалымдары осы мәселелердің түрлі жағдайларда айтылуына орай, мұндай мәселелерге әр түрлі пәтуалар берген.
2. Сахаба Мұғаз ибн Жәбәл (р.а.) Шамнан оралған кезде Пайғамбарымызға (с.а.с.) сәжде жасайды. Ардақты елші (с.а.с.) оның сәжде жасауының мәнісін сұрағанда ол христиандардың өз дін басыларына осылай сәжде жасайтындықтарын, мұны өз пайғамбарларынан алғандықтарын айтқан кезде Алла елшісі оған: «Бұл – пайғамбарларға жабылған жала. Егер біреудің екінші бір адамға сәжде жасауын бұйырар болсам, мойнындағы ақысына байланысты әйелдің күйеуіне сәжде жасауын бұйырар едім. Әй, Мұғаз, Алладан басқа ешкімге сәжде жасалынбайды!», – дейді (Әбу Дәууд, Никах 40; Тирмизи, Рада 10; Ибн Мәжә, Никах 4).
Хадистен көріп тұрғанымыздай бұл жерде сәжде жасауға тыйым салынып тұр. Ал, біздің қазақы түсініктегі сәлем салу Құдай тағаланың алдында құлшылық мақсатымен иілуге қатысты сәждеге де рукуғқа да жатпайды. Сондықтан оның харамдығына қатысты кесімді түрде келген ешқандай да дәлел жоқ.
– Былайша айтқанда, ақида мәселесіне қатысы жоқ дейсіз ғой…
– Әрине, бұл – ислам шариғатындағы харам-халалға немесе ақида мәселесіне тікелей қатысы жоқ тұрмыстық мәселе. Ондай тұрмыстық мәселелер әр елдің өз тұрмыс-салт ерекшелігіне қарай шешіледі. Ислам шариғатында көптеген мәселелердің пәтуаларының әр түрлі болып келу себептерінің бірі де осында. Кез келген мәселе ниетке қарай өзгереді. Мәселен, егер сіз намаздың өзін елге көрсету үшін оқысаңыз, ол құлшылығыңыз күнәға айналады, ал ішіп-жеу, ұйықтау секілді мәселенің өзін Құран мен сүннетке сай жасасаңыз ол іс-әрекетіңізге сауап аласыз. Осы тұрғыдан алғанда келіннің сәлем салуындағы ниеті құлшылық емес, ол тек қана құрмет көрсетуді білдіреді. Сондықтан оны «харам» немесе ширк деп айту негізсіз.
Келіннің иіліп сәлем салуы – қазақтың имандылығы, ибалылығы мен асылдығынан, үлкенді құрметтеп, кішіге ізеттілік көрсетуден туындаған, тәрбиелік мәні жоғары жақсы әдет-ғұрыптардың бірі. «Аллаға ғана сыйыну керек» деп сыйыну мен сыйлауды ажыра алмайтын осындай ора шолақ «діндарлардың» үлкенді және жалпы адамдарды сыйлау мен құрметтеуді ұмытып, Алланың ең қаламайтын ісі – тәкаппарлыққа бой алдырып жатулары, дін деген қастерлі ұғымның не кенін толық түсінбей жатып, «дін үшін» деп ойлап, сауатсыздықпен астамшылыққа барулары өкінішті-ақ. Мұсылманға көркем мінезділік қана жарасады. Өйткені ең соңғы Пайғамбардың (с.а.с.) жіберілуінің де негізгі мақсаты сол еді. Иман құлшылықты, ал құлшылық көркем мінезділікті қажет етеді.
– Ал, музыканы харам дейтіндер қандай аят-хадистерге сүйенеді?
– Жалпы, шала сауатты діндарлық түсініктің жемісі ретінде жалпы музыканы харам деген пәтуаға сүйене отырып, қазақтың қара домбырасын да харам деушілер көбейе бастады. Сондықтан, әуелі музыкаға қатысты көзқарастарға қысқаша ғана тоқтала өтейін. Жалпы, кейбір мұсылман ғалымдарының музыканың харам екендігіне қатысты алға тартқан аят-хадистер оның харамдығын кесімді түрде білдірмейді әрі музыканың рұқсат етілетіндігіне де қатысты Пайғамбарымыздың (саллалуһуалейхи уә сәлләм) кейбір хадистері бар. Сондықтан ғылымдардың оған қатысты көзқарастары өз заманы мен тарихи кезеңіне қарай әр түрлі бағытта өрбіген. Мәселен, музыканың харам екендігіне қатысты алға тартқан аят-хадистерге қысқаша ғана көз жүгіртіп өтейік: «Адамдардың арасында ешбір (дәлелге сүйеніп) білімге жүгінбестен елді Алланың жолынан адастыру үшін бос сөздерді сатып алатын (немесе ақиқатпен айырбастайтын) әрі Хақ жолын келекеге айналдыратын адамдар бар. Оларға Алланың қорлайтын азабы болады» («Лұқман» сүресі, 6-аят).Осы аятта қолданылған «ләһуал-хадис» («бос сөз») деген сөз тіркесін кейбір ғалымдар «ән»/музыка деп тәпсірлегенімен, оның басқа да мағыналары бар. Сондықтан ғалымдардың кейбірі сол мағыналардың бірін таңдаған. Яғни бұл аят кесімді, нақты үкім емес, ол жорамал жасауға ашық. Ал харамдықты білдіретін аят-хадистер нақты/кесімде түрде келуі керек. Аяттың мазмұнына үңіліп қарар болсақ, оған не үшін тыйым салынғаны нақты көрініп тұр. Мысалы «Алланың жолынан адастыру.., «Хақ жолын келекеге айналдыратын адамдар бар..»,– деген сөздер мұны айқындап тұр.
Екінші кезекте Имам Бухаридің сахихында«Үмбетімнің арасынан әйелдің жыныс мүшесін (яғни, зинаны), жібекті, арақты және музыка аспаптарын адал санайтын қауым (топ) шығады. Шын мәнінде олар таудың етегіне орналасып, жайғасып отырады. Кешке оларға бақташы олардың малдарын алып келеді. Олардың қасына пақыр-міскін қажетін сұрай келгенде олар: «Ертең кел»,– дейді. Алла тағала олардың басына (өздері етегінде орналасқан) тауды құлатады. Ал олардың арасынбда тірі қалғандарын қияметке дейін маймыл мен доңызарға айналдырады» – деген хадис музыканың харамдығын білдіретін ең қуатты дәлел ретінде келтіріледі.
Осыған ұқсас мына бір хадис те келген: «Үмбетімнен кейбір адамдар арақ ішеді де оны басқа атпен атайды. Жандарында музыка аспабы ойналып әйел әншілер ән айтады. Алла Тағала жерді олардың үстіне төңкереді және олардың кейбіреулерін маймыл мен шошқаға айналдырады» (Ибн Мажа, Сунан). Музыкаға тыйым салған осы және өзге де хадистерге жіті назар аударар болсақ оның қандай мақсатта қолданылған музыкаға қатысты екенін байқау қиын емес.
– Осы ретте музыкаға рұхсат етілген хадистер жөнінде де айтып кетсеңіз, артық болмас еді…
– Мәселен, Сахихәл-Бухариде риуаят етілген бір хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.с.) даңғара тартып, Бәдір соғысында қаза тапқан әкелерін жоқтап жылап жатқан қыздарға тыйым салмағандығы, Имам Бухари мен Муслимде Айша анамыздан (р.а.) риуаят етілген хадисте Айша анамыздың шаңырағында екі кішкентай қыздың сырнай тартып, өлең айтқандықтары, тіпті эфиопиялық қара нәсілділердің «қылыш-қалқан биін» билегендіктерін көрген Алла елшісінің (с.а.с.) оларға тыйым салмай қайта Айша анамызбен бірге олардың әндерін тыңдағандығы айтылады (Бухари. Сахих. Т. 1, 323-б.). Имамәл-Бухаридің хадис жинағында риуаят етілген тағы бір сахих хадисте Алла елшісі (с.а.с.) бір қызды ұзатуға қатысты Айша анамызға айтқан хадисінде, ұзатылған қыздың қасына өлең айтатын біреуді неге қосып жібермегендігін айтқан. Сонымен қатар, бұл дәлелдердің қатарына ән тыңдаған сахабалар, табиғиндарды да қоссақ мәселені бір жақты харам деп айтуға болмайтындығына көз жеткіземіз. Сондықтан, кейінгі кезеңдегі мұсылман ғалымдары музыканы «сөз» ретінде қабылдап, «оның жақсысы – адал, ал жаманы – арам» деп пәтуа берген. Ең дұрысы да осы болса керек. Өйткені, ешбір әнді немесе музыкалық аспапты өз болмысы тұрғысынан харам деп айтуға болмайды. Оның қолданылу мақсатына мән беру қажет. Сондықтан ислам шариғатында қандайда бір мәселеге қатысты пәтуа берер кезде бүкіл дәлелдерді бір тұтастық шеңберінде алып қарастырып, пәтуа беріледі. Осы негізге сүйенсек домбыраны харам деп айту дінге де қисынға да тура келмейді. Өйткені, домбыра – қазақтың болмысын, мәдениеті мен тарихын, оның қуанышы мен қатар қайғысын, халықтың жан дүниесін бейнелейтін нағыз халықтық аспап. Осы қара домбыра арқылы біздің ақын-жырауларымыз Аллаға, отанға, елге деген сүйіспеншіліктерін, ата-ананы сыйлау, кішілерге өнеге, мейірімді, сабырлы болу т.б. толып жатқан ислам құндылықтары мен қатар күллі адамзатқа ортақ құндылықтарды халықтың санасына сіңіріп отырған. Термелер, жырлар мен дастандар, толғаулар мен ғибратты әндердің мазмұнына үңілсеңіз оған көзіңіз жетеді. Мұның қай тұсы харам екенін өзіңіз де бағамдай беріңіз. Сондықтан, арабтың ғана әндерін тыңдап, солардың ғана қолданған аспаптарын рұқсат деп санау шариғаттың түпкі мақсатына сай келмейді. Өкінішке қарай кейбір өнер адамдарымыз дінге бет бұрған соң шет елдерден келген немесе сол жақтарда тәлім алып келгендерден естіген уағыз-насихаттарының нәтижесінде «домбыра тарту – харам» деп өнерді тастап, кейбіреулері қазақтың сөз өнерінің бірі болып табылатын айтысты да тастап, астамшылыққа бой алдырды.
Иә, нео-харижиттік, уаххабшыл түсініктегі «шейх сымақтар» ислам дінін тек қана теориялық тұрғыда оқып қана қоймай, оны дәстүрінің өзегіне айналдырып, барлық тіршілігіне сіңіріп жіберген, ислам мәдениетінде өзіндік қолтаңбасын қалдырған мұсылман қазақ халқын «мүшірік, адасқан» деп санап, әдет-ғұрыптарын «бидғат пен харамға» шығарып, ұлттығымыздан бездіруге мейлінше күш салуда. Сондықтан, діни тұтастығымызға, ұлттығымыз бен мелекеттігімізге қауіп төндіретін осындай түсініктің жастар арасында кең жайылуына тосқауыл қоя білу үшін, қазақ тарихын жаңаша жазу барысында халқымыздың мұсылманшылығының тарихына көбірек тоқталып, ел тарихындағы діни қайраткерлердің рөлі мен олардың діни ойларын кең таратуға көңіл бөлгеніміз абзал.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ
